Trudno sobie wyobrazić, jaki byłby najstarszy las w Europie teraz, gdyby w 1409 roku polski krуl Jagiełło, уwczesny właściciel puszczy, nie wydał rozkazu zezwalającego na polowanie na jej terenie tylko dwom osobom — jemu i jego kuzynowi, księciu litewskiemu Witoldowi. Właśnie wtedy, sześć stuleci temu przy wjeździe do puszczy, gdzie robiono zapasy mięsa dla wojsk sojusznikуw, przygotowujących się do bitwy pod Grunwaldem, stała straż kontrolująca przejście i wycięcie lasu, a puszczy nadano status rezerwatu. Od tamtych czasуw tylko uprzywilejowane osoby mogły polować w tym lesie. Decyzja ograniczająca prawa miejscowej ludności stała się dodatkową szansą dla zachowania fauny i flory.
Pamiętną datę w Puszczy Białowieskiej szeroko obchodzono 3 września. Do słynnego rezerwatu Starego Świata poza znanymi politykami, reprezentantami świata biznesu i twуrczą inteligencją przyjechali goście z Rosji, Ukrainy, Litwy, Polski, Niemiec. W uroczystościach w Puszczy Białowieskiej wzięło udział około 5 tysięcy osуb. Do rezerwatu przyjechał także prezydent Białorusi Aleksander Łukaszenko.
Leśna baśń. Czyste powietrze przesiąknięte gęstym aromatem drzew iglastych, stare dęby, z ktуrych najstarszy ma 650 lat i oczywiście symbol puszczy — żubr. Reliktowy las, ktуry nie ma rуwnych sobie w Europie, ulubione miejsce cesarskich polowań w XVIII — XIX wieku, nadal zachwyca swoją pierwotnością. Zawsze był dla ludzi nie tylko zakątkiem wypoczynku i rekreacji, ale i miejscem, gdzie rozstrzygano ważne problemy międzynarodowe, a niekiedy decydowano o losach wielu państw. Zdobywając sławę puszcza jednocześnie ponosiła straty. Tragiczne i bezpowrotne.W XVII wieku na zawsze zniknęły występujące w puszczy tury. Ich wygląd, według słуw dyrektora generalnego parku narodowego Mikołaja Bambizy, uczeni musieli rekonstruować na podstawie dokumentуw archiwalnych. Podobny los mуgł spotkać “gospodarza” miejscowej fauny — żubra. W 1914 roku od razu po okupowaniu terytorium Niemcy zaczęli intensywne wycinanie lasu. Zbudowali tu kilka tartakуw, utorowali ponad trzysta kilometrуw drogi. W ciągu dwуch i pуł roku do Niemiec wywieziono miliony metrуw sześciennych drewna. W tych latach w puszczy prawie nie zostało żubrуw. Ostatnią samicę zabito w 1919 roku. Tylko dzięki wysiłkom społeczności międzynarodowej żubry wrуciły do puszczy. Przed 1939 rokiem jej ścieżkami chodziło około dwudziestu zwierząt.
We wrześniu 1939 roku puszcza weszła w skład BSRR, a 25 grudnia na jej terenie powstał Białoruski Rezerwat Państwowy Puszcza Białowieska. Jednak objęcie ochroną nie ratowało lasu przed wyniszczeniem. Przed wybuchem Wielkiej Wojny Ojczyźnianej (1941 — 1945) wydano zezwolenie na wyrąb około miliona metrуw sześciennych drewna rocznie. Planom gospodarczym przeszkodziła wojna.
Wyprуbowania dopiero się zaczynały. Faszyści mieli własne plany dotyczące puszczy. Najbliższy sprzymierzeniec Hitlera Hermann Gцring, ktуry był tu niedługo przed początkiem Wielkiej Wojny Ojczyźnianej, marzył o założeniu na terenie puszczy najlepszego w Europie gospodarstwa myśliwskiego dla pierwszych osуb Rzeszy. W grudniu 1941 roku Puszcza Białowieska stała się gospodarstwem myśliwskim okupantуw. Faszyści spacyfikowali kilkadziesiąt puszczańskich wsi, wysyłając mieszkańcуw do Niemiec.
W 1945 roku puszczę podzielono na dwie części: zachodnia, gdzie mieściła się ferma hodowlana żubrуw, trafiła do Polski.
W czasach ZSRR w rezerwacie nie raz polowali radzieccy przywуdcy: Nikita Chruszczow, Leonid Breżniew, wysocy goście zza granicy. Paradoksalnie taka uwaga pierwszych osуb sprzyjała zachowaniu bogatej rуżnorodności świata zwierzęcego i roślinnego. Puszczę finansowano z budżetu. Pieniądze wydawano na utrzymanie porządku w lesie, przedsięwzięcia biotechniczne.
Puszcza Białowieska stoi w jednym szeregu z wodospadem Wiktoria w Afryce, południowoamerykańskimi lasami Amazonii, rosyjskim Bajkałem. Część lasu o powierzchni około 5 hektarуw, gdzie zachowały się rośliny reliktowe, w 1992 roku na mocy decyzji UNESCO wpisano na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego. Pięć lat pуźniej rezerwat nagrodzono Dyplomem Rady Europy jako jedną z etalonowych stref chronionych na kontynencie.
“Należy zrobić wszystko, by puszcza nadal zasługiwała na te wysokie tytuły, ktуre jej przyznano — powiedział prezydent Białorusi podczas obchodуw jubileuszu rezerwatu. — By każde spotkanie z nią cieszyło i napełniało serca dobrocią i miłością do swojego kraju, jego wspaniałej przyrody, ktуrej cząstkę starannie zachowuje się w tym starym i niepowtarzalnym lesie. To nasze sacrum. Jak każdy Japończyk powinien przynajmniej raz wejść na gуrę Fudżi-jama, tak każdy Białorusin raz w życiu powinien odwiedzić Puszczę Białowieską”.
Po tym, jak Białoruś została państwem niepodległym, na mocy rozporządzenia prezydenta puszczy przywrуcono jej odwieczne ziemie — w granicach 1796 roku. Teraz puszcza jest jednym kompleksem położonym na terytorium dwуch państw: 62 tysiące hektarуw lasu należą do Polski i 167 tysięcy — do Białorusi.
Jutro turysty. Co roku puszczę, “pamiętającą” krуlуw polskich, książąt litewskich, cesarzy rosyjskich, okupantуw hitlerowskich, sekretarzy generalnych, odwiedza około 300 tysięcy turystуw. Ekolodzy przyjeżdżają tu, by zobaczyć reliktowe rośliny i zwierzęta. Miłośnikуw historii przyciąga rezydencja Wiskuli, gdzie w 1991 roku podpisano umowę o rozwiązaniu ZSRR, co zmieniło obraz polityczny świata. W przededniu Nowego Roku prawdziwym miejscem pielgrzymek małych podrуżnych staje się dworek Dziadka Mroza. Mimo wszystko 80 procent dochodуw przynosi nie turystyka, a działalność gospodarcza. Przyczyną jest słabo jak na razie rozwinięty serwis. Zresztą jego stworzenie to kwestia najbliższej perspektywy.
Przed jubileuszem puszczy sprawiono własny herb i zagospodarowano wiele obszarуw. Zbudowano nowy gmach urzędu parku narodowego, bibliotekę, hotel 3-gwiazdkowy z salą konferencyjną, dwoma basenami. W dawnym muzeum przyrody jest luksusowa restauracja. Zdobyć przerуżne informacje o przyrodzie puszczy turyści mogą teraz w centrum ekologiczno-edukacyjnym, gdzie dla eksponatуw jest dwa razy więcej miejsca. Centrum wyposażono w nowoczesny system multimedialny pozwalający turystom na sali czuć się jak w gąszczu lasu. Szum wiatru, śpiew ptakуw odtwarzają żywą atmosferę puszczy.
Zmieniły się warunki życia pracownikуw rezerwatu. Na zagospodarowanie wsi Kamieniuki, będącej swoistą bramą puszczy, gdzie mieszka większość pracownikуw, wydano 20 miliardуw rubli.
Najważniejsze reformy, ktуre na pewno ucieszą turystуw, będą jeszcze realizowane. W czasie uroczystości prezydent Białorusi oświadczył, że park narodowy będzie chroniony przed nadmiarem cywilizacji. W najbliższym czasie zostanie wprowadzony zakaz wjazdu do puszczy samochodem. Rezerwat będzie dostępny wyłącznie dla pieszych spacerуw albo wycieczek na rowerach. Osoby, ktуrym trudno się poruszać, będą mogły skorzystać z pojazdуw elektrycznych. W puszczy nie można będzie czegokolwiek budować. Cała infrastruktura turystyczna — hotele, campingi, dworki, sklepy, kawiarnie — będzie budowana poza rezerwatem. Do stworzenia środowiska społeczno-ekologicznego mogą dołączyć inwestorzy, ktуrym zostaną przydzielone działki na warunkach ulgowych. Kolejna dobra wiadomość, nie tylko dla puszczy: od 1 stycznia 2010 roku 5 procent środkуw z funduszu ochrony środowiska Białorusi będzie przeznaczonych na rozwуj rezerwatu.
Aktualnie 8 procent terytorium Białorusi zajmują strefy chronione. Prawie 2 miliony hektarуw należą do rezerwatуw, rezerwatуw czasowych, parkуw narodowych. Takich unikatowych zakątkуw pierwotnej natury w kraju jest około pуłtora tysiąca. Być może dlatego na Białorusi tak lekko się oddycha. Nic dziwnego, że szczegуlną popularność, w tym wśrуd zagranicznych podrуżnych, zdobywają turnusy ekologiczne. Puszcza Białowieska zajmuje w tej branży czołową pozycję. W historii największego w Europie rezerwatu jest wiele tajemnic i zagadek. Odkrywać je będą przyszłe pokolenia Białorusinуw, ktуrym przekażemy w stanie nienaruszonym to niepowtarzalne dziedzictwo przyrody, Puszczę Białowieską, ktуrej rokiem UNESCO ogłosiło 2009 rok.
Lilia Chłystun
