Parlament Białorusi zamierza przedyskutować zmiany w ustawodawstwie kraju, ktуre sprecyzują reguły pisowni nazw miejscowości po białorusku, po rosyjsku i pisanych alfabetem łacińskim.To jest aktualna kwestia, ponieważ nasze państwo położone jest w środku Europy i stara się zachować dziedzictwo narodowe, chce być otwarte i zrozumiałe, bliskie wszystkim sąsiadom — na Zachodzie i Wschodzie. Zwłaszcza przed mistrzostwami świata w hokeju na lodzie mężczyzn, ktуre rozpoczną się w Mińsku 9 maja. Z tej okazji zrobiono już po białorusku i po angielsku tablice informacyjne w środkach komunikacji miejskiej, w dwуch językach ogłasza się stacje w metrze. Wszystko to stało się możliwe dzięki pracy, przeprowadzonej przez naukowcуw, opracowali oni zasady pisowni białoruskich nazw w językach obcych.
W 2012 roku Grupa Ekspertуw ONZ ds. Nazw Geograficznych (United Nations Group of Experts on Geographical Names, czyli UNGEGN) uchwaliła rezolucję, ktуra zaakceptowała reguły romanizacji (pisowni alfabetem łacińskim) białoruskich nazw geograficznych, zatwierdzoną w 2000 roku i zweryfikowaną w 2007 roku. Grupa ekspertуw poleciła używać tego systemu na całym świecie jako “systemu międzynarodowego romanizacji białoruskich nazw geograficznych”.
Mimo że zasady istnieją, powstają pewne trudności w ich stosowaniu. Po to, by szczegуłowo przedyskutować wszystkie wątpliwe kwestie w pisowni nazw miast, wsi, ulic w marcu w Mińsku odbyło się posiedzenie Krajowej Komisji Toponimicznej przy Narodowej Akademii Nauk. O tym, jakie decyzje podjęli uczeni i jak postrzegają przeszłość i przyszłość toponimii, poprosiłem opowiedzieć przewodniczącego komisji, sekretarza naukowego Instytutu Języka i Literatury imienia Jakuba Kołasa i Janki Kupały NAN Ihara Kapyłowa.
— W chwili obecnej obowiązuje ustawa z 2010 roku o nazwach geograficznych. Dzięki jej uchwaleniu rozpoczęto pracę w zakresie ujednolicenia pisowni nazw miejscowości. Starcza problemуw. Tylko w Brześciu są trzy rуżne ulice Родниковая (Rodnikowaja), Ключевая (Kluczewaja), Криничная (Krinicznaja), ktуre po przetłumaczeniu na język białoruski mają jednakową nazwę — Крынічная (Krynicznaja). W języku rosyjskim zapisane zostały dawno temu. Teraz nazwy ulic pisane są po białorusku, używa się transliteracji po rosyjsku albo alfabetem łacińskim.
[b][i]— Jakie zmiany w przyszłości czekają na toponimię narodową?[/b][/i]
— W chwili obecnej w Radzie Ministrуw znajduje się projekt zmian w ustawie o nazwach geograficznych. Projekt ten opracował Komitet Państwowy ds. Majątku. Komisja toponimiczna zbadała go i zgłosiła swoje uwagi. Proponujemy między innymi następujące brzmienie artykułu 17 ustawy:
[i]“W Republice Białorusi nazwy obiektуw geograficznych nadawane są w języku białoruskim, z ktуrego przekazywane są w języku rosyjskim. Nazwy obiektуw geograficznych podlegają ewidencji państwowej w języku białoruskim i rosyjskim. Zasady i sposoby przekazania nazw obiektуw geograficznych z języka białoruskiego na rosyjski i inne języki określa Komitet Państwowy ds. Majątku”.[/i]
Artykuł 18 proponujemy uchwalić w następującym brzmieniu:
[i]“Nazwy obiektуw geograficznych na tablicach informacyjnych, drogowskazach i innych znakach na terytorium Republiki Białorusi pisane są w języku białoruskim i w razie konieczności literami alfabetu łacińskiego według białoruskiej pisowni”.[/i]
[b][i]— Jak długo istnieje Krajowa Komisja Toponimiczna przy Narodowej Akademii Nauk i jakie są efekty jej działalności?[/b][/i]
— Komisję powołano do życia na mocy rozporządzenia Prezydium Akademii Nauk BSRR z dnia 27 września 1991 roku. Jej celem jest odrodzenie, zachowanie i uporządkowanie białoruskiej toponimii, opracowanie zasad pisowni w innych językach. Sporządzono instrukcje transliteracji nazw geograficznych Białorusi literami alfabetu łacińskiego, pisowni w języku rosyjskim, sposobуw i zasad pisowni nazw i terminуw Ukrainy, Łotwy i Litwy w języku białoruskim. Przygotowano serię poradnikуw normatywnych “Nazwy miejscowości Republiki Białorusi”. Poradniki zawierają pełną listę miejscowości kraju, napisanych białoruską cyrylicą i literami łacińskimi oraz w języku rosyjskim.
[b][i]— Jakich problemуw na razie nie rozwiązano?[/b][/i]
— System toponimiczny Białorusi charakteryzuje wielka liczba wersji i rуżnorodności pisowni. Przyczyny takiej sytuacji związane są z białoruską historią. Od XVII wieku białoruskie nazwy geograficzne pisano po polsku. Wiele rdzennie białoruskich toponimуw trafiło na mapy i do innych oficjalnych źrуdeł w spolszczonej postaci: Brzegi, Wуlka, Brześć, Grodno, Nowogrуdek. Tłumacząc je na język rosyjski, nikt nie zadbał o dokładne brzmienie białoruskich ojkonimуw, hydronimуw i mikrotoponimуw. Dlatego pojawiły się Ивановичи (Iwanowicze) zamiast Іванічы (Iwanicze), Пушкино (Puszkino) zamiast Пукшына (Pukszyna), Барбарово (Barbarowo) zamiast Барбароў (Barbarуw), Черёмушки (Czeromuszki) zamiast Чарэмушнікі (Czaremuszniki), Бабёнка (Babionka) zamiast Бабенка (Babienka), Миоры (Miory) zamiast Мёры (Miory), Лиозно (Liozno) zamiast Лёзна (Łoźna).
W czasach radzieckich cały korpus białoruskich toponimуw przetłumaczono na język rosyjski. Nie istniało wуwczas pełnej oficjalnej listy nazw. Przy tym rosyjska pisownia była stosowana wobec geograficznych nazw własnych Białorusi. Z powodu braku akcentu na rosyjskich listach pojawiły się rуżne wersje podczas tłumaczenia toponimуw na język białoruski:
[i]Дераки (Dzieraki) — Дзяракі (Dziaraki), Дзеракі (Dzieraki);
Каменец (Kamieniec) — Каменец (Kamieniec), Камянец (Kamianiec);
Комки (Komki) — Комкі (Komki), Камкі (Kamki).[/i]
[b][i]— Co robić z nazwami, ktуre rуżnią się w języku białoruskim i rosyjskim? Transliteracja czy tłumaczenie?[/b][/i]
— Kiedyś nazwy po prostu tłumaczono z jednego języka na inny:
[i]Победитель — Пераможца (Zwycięzca);
Трудовая — Працоўная (Pracownicza).[/i]
W efekcie powstało takie zjawisko jak podwуjne nazewnictwo:
[i]Двигатель — Рухавік (Silnik);
Красный Пахарь — Чырвоны Араты (Czerwony Oracz);
Ромашки — Рамонкі (Rumianek);
Октябрь — Кастрычнік (Październik).[/i]
Toponimy faktycznie przestały wykonywać swoją podstawową funkcję nominatywną — pomagać orientować się w przestrzeni. Ulica Дыяментавая (Dyjamientawaja) tłumaczona jest na język rosyjski jako Алмазная (Ałmaznaja). Jednak “алмаз” (diament) jest to surowy minerał naturalny, natomiast “дыямент” (brylant) to opracowany, oszlifowany w pewien sposуb kamień. W języku rosyjskim jest odpowiednik białoruskiego wyrazu — “диамант”. Więc skąd się wziął rosyjski odpowiednik Ałmaznaja dla białoruskiej nazwy?
Ulica Яравая (Jarawaja) na rosyjski tłumaczona jest jako Овражная (Owrażnaja). W języku rosyjskim istnieje wyraz “яр”, przy tym jest wieloznaczny: jar, parуw; stromy stok, urwisko. Dlaczego ze wszystkich rosyjskich odpowiednikуw wybrano właśnie “овраг”? Pytań jest więcej niż odpowiedzi.
Toponimуw nie można traktować jak wyrazy pospolite. Sens toponimуw kryje się pod warstwą stuleci i trudno do niego dotrzeć. Z tego powodu, że wiele wyrazуw, wykorzystanych w toponimii, trafiło do kategorii przestarzałych albo mają dziś zupełnie inne znaczenie. W nazwach zaszyfrowany jest kod narodu — jego droga historyczna, ktуra miała swуj szczegуlny scenariusz.
[b][i]— Jak pana zdaniem powinny być przekazywane nazwy obiektуw geograficznych z języka białoruskiego na rosyjski?[/b][/i]
— Można wykorzystać kombinację dwуch sposobуw. Pierwszy — transliteracja:
[i]в. Жусіны (wieś Żusiny) —
д. Жусины; в. Трайгі (wieś Trajhi) — д. Трайги (Trajgi).[/i]
Inny sposуb — transliteracja z wymianą poszczegуlnych elementуw morfemуw:
[i]п. Бараўляны (miejscowość Baraŭlany) — п. Боровляны (Borowlany); вул. Прывабная (ulica Prywabnaja) — ул. Привабная (Priwabnaja); Ігуменскі тракт (Ihumienski Trakt) — Игуменский тракт (Igumienskij Trakt).[/i]
Niektуrych nazw nie należy tłumaczyć, a użyć transliteracji zgodnie z białoruską pisownią:
[i]в. Кастрычнік (wieś Kastrycznik) — д. Кастричник; в. Чырвоная Зорка (wieś Czyrwonaja Zorka) — д. Чирвоная Зорька.[/i]
[b][i]— Zdarzają się sprzeczne sytuacje. Ulica Шпалерная (Szpalernaja) po rosyjsku brzmi jak Обойная (Obojnaja), Чыгуначная (Czyhunacznaja) — Железнодорожная (Żeleznodorożnaja), Гандлёвая (Handlowaja) — Торговая (Torgowaja). Brzmi rуżnie — jak gdyby są to rуżne ulice.[/b][/i]
— Jest tylko jedno rozwiązanie: z całym szacunkiem do języka rosyjskiego priorytetowa powinna być toponimia narodowa (białoruska) w języku ojczystym (białoruskim) jako wartość historyczno-kulturowa. Gdy lokalne władze mają wątpliwości, ktуrą nazwę wybrać, jak poprawnie napisać po białorusku i po rosyjsku, niech zwracają się do Komisji Toponimicznej. Sprawdzimy, czy nazwa pasuje do systemu toponimicznego, jak wygląda w rуżnych językach, jak będzie używana w praktyce językowej.
Przedstawiamy państwu najtrudniejsze przykłady tłumaczenia nazw ulic z języka białoruskiego na język rosyjski. Eksperci Komisji Toponimicznej są przekonani, że nadając ulicom od razu białoruskie nazwy, można będzie uniknąć sprzeczności.
Лунная (Łunnaja) — Месячная (Miesiacznaja), Месяцовая (Miesiacowaja), Лунная (Łunnaja);
Аллейная (Allejnaja) — Алейная (Alejnaja);
Отрадная (Otradnaja) — Уцешная (Uciesznaja), Уцешлівая (Ucieszliwaja), Радасная (Radasnaja), Прыемная (Pryjemnaja), Атрадная (Atradnaja);
Чистопрудная (Czistoprudnaja) — Чыстапрудная (Czystaprudnaja), Чыстасажалкавая (Czystasażałkawaja);
Путевая (Putiewaja) — Пуцявая (Puciawaja), Дарожная (Darożnaja);
Лазурная (Łazurnaja) — Лазурная (Łazurnaja), Блакітная (Błakitnaja).
Zasady transliteracji nazw geograficznych Białorusi, oficjalnie zatwierdzone na Białorusi i uchwalone w 2012 roku przez Grupę Ekspertуw ONZ ds. Nazw Geograficznych
А а A a Аршанскi — ArЁanski
Б б B b Бешанковiчы — BieЁankovičy
В в V v Вiцебск — Viciebsk
Г г H h Гомель — Homieĺ, Гаўя — Haŭja
Д д D d Добруш — DobruЁ
Е е Je je* Ельск — Jeĺsk, Бабаедава — Babajedava
ie** Венцавiчы — Viencavičy
Ё ё Jo jo* Ёды — Jody, Вераб’ёвiчы — Vierabjovičy
io** Мёры — Miory
Ж ж ґ ё Жодзiшкi — ґodziЁki
З з Z z Зэльва — Zeĺva
I i I i Iванава — Ivanava, Iўе — Iŭje
Й й J j Лагойск — Lahojsk
К к К k Круглае — Kruhlaje
Л л L l Лошыца — LoЁyca, Любань — Liubań
М м M m Магiлёў — Mahilioŭ
Н н N n Нясвiж — Niasviё
О о O o Орша — OrЁa
П п P p Паставы — Pastavy
Р р R r Рагачоў — Rahačoŭ
С с S s Смаргонь — Smarhoń
Т т T t Талачын — Talačyn
У у U u Узда — Uzda
Ў ў Ŭ ŭ Шаркаўшчына — ¦arkaŭЁčyna
Ф ф F f Фанiпаль — Fanipaĺ
Х х Ch ch Хоцiмск — Chocimsk
Ц ц C c Цёмны Лес — Ciomny Lies
Ч ч Č č Чавусы — Čavusy
Ш ш ¦ Ё Шумiлiна — ¦umilina
Ы ы Y y Чыгiрынка — Čyhirynka
Ь ь znak diakrytyczny Чэрвень — Červień, Друць — Druć
Э э E e Чачэрск — Čačersk
Ю ю Ju ju* Юхнаўка — Juchnaŭka, Гаюцiна — Hajucina
iu** Цюрлi — Ciurli, Любонiчы — Liuboničy
Я я Ja ja* Ямнае — Jamnaje, Баяры — Bajary
ia** Bаляр’яны — Valiarjany, Вязынка — Viazynka
’ nie pisze się
*Na początku wyrazu, po samogłoskach, po ’, po literze “ь” і literze “ў”.
**Po spуłgłoskach.
Wiktar [b]Korbut[/b]
