Сёння 100-годдзе з дня нараджэння народнага пісьменніка Івана Шамякіна, сваю першую аповесць «Помста» ён напісаў у пераможаным Берліне
Мне выпала шчасце два дзясяткі гадоў быць побач з Іванам Пятровічам ШАМЯКІНЫМ, чуць яго мудрае слова. Было шэраг сустрэч, некалькі памятных вандровак па Беларусі. З гарачай любоўю сустракалі яго чытачы і ў родным Гомелі, горадзе даваеннага юнацтва, і ў Лепелі, і ў Глыбокім. На літаратурных сустрэчах пісьменнік быў заўсёды ўзрушаным, як пачатковец, бо выносіў на людзі свае ўласныя перажыванні, занепакоенасць, прамаўляючы, як бы раіўся, шукаў маральнага апірышча для апраўдання або асуджэння ўчынкаў сваіх герояў. У Глыбокім, дэманструючы на прэм’ерным паказе фільм «Эпілог», таленавіта створаны незабыўным рэжысёрам Ігарам Дабралюбавым, яшчэ раз прыгадаў гісторыю напісання аповесцей «Вернісаж» і «Адна на падмостках», якія сталіся сцэнарнай асновай карціны. «Я хачу аднаго, каб наша жыццё не было такім — жорсткім і бесчалавечным…» — сказаў тады пісьменнік са сцэны. Яго турбаваў лёс і творчай інтэлігенцыі Беларусі, хацелася, каб творчыя людзі як мага хутчэй займелі запатрабаванасць на новых падмостках жыцця, каб іх рэальны ўдзел у сучасным жыцці быў значным і чутным.
КОЖНАМУ нашаму суайчынніку імя Івана Шамякіна гаворыць багата. Усе высокія дзяржаўныя і грамадскія пасады, на якіх служыў роднай Беларусі, яскрава засведчаны талентам. Пачынаючы з першых даваенных і ваенных вершаў, з аповесці «Помста», напісанай у пераможаным Берліне сорак пятага на дабротнай нямецкай паперы нейкіх пазбіраных бланкаў, разгортваецца перад намі вялікі літаратурны шлях сапраўднага майстра слова, поўны самых значных творчых дасягненняў. Узяць хаця б толькі раманную частку гэтага шляху — «Глыбокая плынь», «У добры час», «Крыніцы», «Трывожнае шчасце» (пенталогія), «Сэрца на далоні», «Снежныя зімы», «Атланты і карыятыды», «Вазьму твой боль», «Петраград — Брэст», «Зеніт», «Злая зорка», «Вялікая княгіня», «Губернатар»… А ў дадатак цэлы шэраг аповесцей, п’ес, апавяданняў, публіцыстычных артыкулаў, з якімі пісьменнік рэгулярна выступаў у перыядычным друку, і, безумоўна, кнігі для дзяцей і дзённікавыя запісы, якія сталіся запаветнай кнігай пісьменніка «Роздум на апошнім перагоне».
Такі ён — вялікі і духоўна трывалы літаратурны мацярык Івана Шамякіна. Яшчэ і цяпер на яго прасторах трапляецца новае, раньш не вядомае. Так, у часопісах «Маладосць» і «Полымя» апублікаваны дзённікавыя старонкі з даваеннага юнацтва і апошніх гадоў жыцця, першыя вершы, апавяданні і «Грузінская аповесць». Уважныя спадчыннікі і сягоння рыхтуюць новае з пісьменніцкага архіва, што неўзабаве патрапіць у нашы літаратурныя выданні. Выйшаў і паўнаважкі Поўны збор твораў пісьменніка, падрыхтаваны акадэмічным Інстытутам мовы і літаратуры імя Якуба Коласа і Янкі Купалы.
Сапраўдным гуманізмам, як касцёр цеплынёй, дыхаюць і дыхаюць шамякінскія старонкі, даводзячы нам, беларусам, запаветную, вынашаную пісьменнікам ісціну: жыццё на зямлі пры любых абставінах павінна заставацца па-чалавечы адказным і годным. Сягоння, калі агульнымі фізічнымі і духоўнымі намаганнямі нашага народа пабудавана маладая суверэнная краіна Беларусь у цэнтры Еўропы, сілы шамякінскай духоўнай падтрымкі становяцца асабліва заўважнымі. Чытаючы яго кнігі, мы быццам глядзімся ў люстра самога жыцця, да яснаты бачым клопаты папярэднікаў і сучаснікаў, іх адухоўлены парыў сталяваць такую беларускую будучыню, за якую не сорамна перад усім светам.
Іван Пятровіч Шамякін як знаны дзяржаўны і грамадскі дзеяч адным з першых прывітаў наша маладое беларускае дзяржаўнае будаўніцтва. Ён жадаў, каб маладая Беларусь паўстала на карце свету паўнавартасна духоўна і эканамічна развітай дзяржавай, каб не страціла свайго працалюбства ў пару танных ліберальных спакус, каб годна сталявала сваё чалавечае жыццё, прымнажаючы здабыткі, памятаючы тую рэальную цану крыві і поту, заплачаную за наша зямное існаванне.
Гаворачы з суайчыннікамі мовай сапраўднага мастацтва, Іван Пятровіч непакойліва памятаў, што чалавечае шчасце заўжды трывожнае. Калі яно ёсць, то заўсёды знойдуцца і тыя, хто захоча ім пакарыстацца падманліва шчодра. Асабліва ўстрывожаным быў, калі на зломе эпох учынілі свой «сатанінскі тур» махляры і дзялкі, героі бясчасся. І як радаваўся на апошнім юбілейным вечары, прамаўляючы сваё развітальнае слова з купалаўскай сцэны, што беларускае жыццё рушыла дальш абачлівым і мудрым шляхам, што яно эканамічна дужа ўстае на ногі. Іван Пятровіч Шамякін — з тых, хто ведаў: калі будзе ў нас краіна, то будуць у народа і хлеб, і песня.
Хочацца прыгадаць і той хвалюючы клопат пісьменніка, які сагрэў не адно чалавечае сэрца заступніцкай увагай у трывожныя дні далёкага ўжо 1986 года — года чарнобыльскай катастрофы. Як дэпутат Вярхоўнага Савета СССР Іван Пятровіч адразу ж пасля пачутай весткі пра аварыю рушыў у сваю выбарчую акругу — Рэчыцу, Хойнікі, Брагін, Нароўлю, каб на ўласныя вочы пабачыць усё тое, што адбылося, каб знаходзіцца побач з пацярпелымі людзьмі. Мне выпала быць з ім у адной з такіх паездак, стаць сведкам нераўнадушша да лёсу людзей, калі тагачаснымі партыйнымі ўладамі замоўчваліся маштабы катастрофы. Я памятаю і тую паваротку ў вёску Веляцін за Хойнікамі, дзе ў адзін з першых пасляваенных гадоў малады Іван Шамякін жыў і пісаў свой самы шчасліва спанадзейлівы раман «У добры час». Як тады марылася пісьменніку, што зямное жыццё наша будзе светлым, бязвоблачным. І вось цяпер, глянуўшы ў далёкую памяць, у бок апрамененага Веляціна, ён прызнаўся нам, сваім спадарожнікам, што напіша новы раман пра гэту зямлю, што збірае для яго матэрыял. І гэтым раманам неўзабаве стала «Злая зорка».
Сюжэтнае развіццё твора супадае з самой хронікай падзей. Яго галоўныя героі рэальна пазнавальныя, выхапленыя з самога трывожнага тагачаснага жыцця. Зажурана-прачула гаворыць пісьменнік пра чарнобыльскае Палессе: «Такое і ў кіно не бачылі. Бачылі спаленыя вёскі, пустыя, адкуль людзі адыходзілі ў лясы ці іх выганялі гвалтоўна на смерць, на здзек, на доўгае падарожжа ў Германію. Але на ўсіх тых вёсках ляжаў след вайны, разбурэння. А тут жа ўсё дагледжанае і… усё нікому не патрэбнае. Сушацца на платах гладышкі, на гэтых жа платах і на вяроўках у дварах посцілкі, коўдры, андаракі, спадніцы, бялізна, многа добрага адзення — мылі, сушылі перад святамі. За шыбамі вокнаў гардзіны, квяцістыя фіранкі. У адной хаце акно засталося адчыненым, і вецер калыша фіранкі. «Аганёк» кветкамі-зорачкамі лапушыста лезе з акна, як бы хоча пацалавацца з бэзам. Як ён буйна цвіце, бэз, ледзьве не ў кожным агародчыку!» Гэта ўбачанае той чарнобыльскай вясной, якая апаліла сабой паўсвету, зрабіўшы наш беларускі лёс постчарнобыльскім. На той нялёгкай дарозе я занатаваў у блакнот верш, прысвечаны Івану Пятровічу:
Густа слаўся абсяг палынамі,
Гасла ў полі імгла.
І сляпуча ў блакіце над намі
Злая зорка ўзышла.
Разгаралася сумна і горка
У атруце нябёс
Палыновая, лютая зорка,
Наш прарочачы лёс.
Быў пагляд патаемны і строгі,
Стыглі, мерклі палі.
А па ўзбоччы айчыннай дарогі
Цені продкаў брылі.
Кроў у жылах маіх халадзела,
Гас пад зоркаю свет.
Як балесна Палессе глядзела
Высяленцам услед!
Разрасталася зорка; як рана —
Загаралася ў ёй
Шчэ нязнаная далеч рамана
Самай белай крывёй.
Патаемная сэрца гаворка
Над паперай пакут:
Палыновая, лютая зорка,
Абыдзі родны кут!
Беларусь мужна выстаяла пад навалай Чарнобыля. Годна, не шкадуючы бюджэтных сродкаў змагаецца з рэальнымі і магчымымі наступствамі катастрофы. У гэтую агульна дзяржаўную справу ўнёс сваю немалую лепту і ён, Іван Пятровіч Шамякін. І сваёй творчасцю, і сваімі грамадскімі ўчынкамі. А яшчэ і цеплынёй сэрца, бо колькі падтрымаў людзей непасрэдна, дапамог, суцешыў. І ў сягонняшніх Хойніках, безумоўна, парадаваўся б сапраўднай мужнасці сваіх землякоў, якія годна выстаялі на ўскраі самай жорсткай тэхнагеннай катастрофы ХХ стагоддзя і такім вабным, прыгожым, гістарычна адметным і значным зрабілі свой раённы горад. А яшчэ — азарылі яго светлынёй дзіцячых усмешак.
ПАКРУЧАСТЫМІ дарогамі лёсу Іван Пятровіч Шамякін пранёс па-сапраўднаму лебядзіную вернасць каханай жанчыне — жонцы, незабыўнай Марыі Філатаўне. Пакаленні зачытваліся і зачытваюцца старонкамі юнацкага лёсу, пройдзенага праз выпрабаванні вайны, герояў «Трывожнага шчасця» Пятра Шапятовіча і Сашы Траянавай. Гэта адзін з самых аўтабіяграфічных твораў пісьменніка. І завяршыўся ён ужо на зломе ХХ стагоддзя прачулай аповесцю-рэквіемам «Слаўся, Марыя!», прысвечанай памяці дарагога чалавека, стаў своеасаблівым гімнам беларускай жанчыне.
Пісьменнік-франтавік Іван Пятровіч Шамякін глядзеў заўсёды бязлітасна мужна ў вочы жыццю. Адным з самых хвалюючых святаў у шамякінскай сям’і быў Дзень Перамогі. Пісьменнік часта сустракаўся з маладымі воінамі — прадаўжальнікамі ратнае справы яго франтавога пакалення. Такія сустрэчы адбываліся і ў Доме афіцэраў, і непасрэдна ў воінскіх часцях, куды ён ахвотна выязджаў па запрашэнні ваенна-шэфскай камісіі Міністэрства абароны. Чуючы памяць сваёй вайны, Шамякін жадаў маладым байцам толькі мірнага неба над галавой. Запісаў у сваім дзённіку пасля адной такой сустрэчы: «На канцэрце плакаў, як бабёр, — так расчулілі дакументальныя кадры вайны, франтавыя песні. Я па прыродзе сентыментальны. Але не да такой ступені: раней ад песень не плакаў. 9-га глядзеў «А зоры тут ціхія» — зноў наплакаўся. Сам сачыняў падобныя сюжэты. Яны, тыя з фільма, мае равесніцы, але мне ўяўляліся ўнучкамі. Божа мой! Які гэта страх — вайна!»
У жалобнай зале Дома афіцэраў 15 кастрычніка 2004 года развіталася Беларусь са сваім любімым пісьменнікам. Каля труны стаялі ссівелыя паплечнікі, маладое пакаленне мінчан рушыла няспынным патокам — несла апошнія жывыя кветкі вялікаму сыну Бацькаўшчыны. Ён адыходзіў і адначасна вяртаўся. Вяртаўся, каб прымножыць духоўную сутнасць нашага жыцця, каб мужна і стойка бараніць вечныя каштоўнасці на новых віражах айчыннай гісторыі.
Мікола МЯТЛІЦКІ, лаўрэат Дзяржаўнай прэміі Рэспублікі Беларусь імя Янкі Купалы
30 января исполняется 100 лет со дня рождения народного писателя Ивана Шамякина
Нашы сэрцы на яго далоні
Полная перепечатка текста и фотографий запрещена. Частичное цитирование разрешено при наличии гиперссылки.