Хто захавае нацыянальную культуру на вёсцы? Чаму вучні з этнакласаў менш хварэюць? Як прывіць патрыятызм праз фальклор?
КАЖУЦЬ, традыцыі працягваюць жыццё ў дзецях. І асабліва вясковых. Таму спрыяе сельскае асяроддзе — калыска народнай культуры. А яе праваднікі — вясковыя бабулі-дзядулі, якія перадаюць з вуснаў у вусны казку ці легенду, абрад ці паданне, песню альбо танец. Чаму мы абавязаны зацікавіць дзяцей — галоўны рэсурс нашай дзяржавы — вывучаць нацыянальную спадчыну? Якую ролю ў гэтым працэсе адыгрываюць сельскія школы? Чаму менавіта на вёсцы так важна пераемнасць у народным мастацтве? На гэтыя і іншыя пытанні дыскутавалі ў рэдакцыі «БН» удзельнікі «круглага стала» «Традыцыйная беларуская культура і сучасныя дзеці. Як захаваць сувязь паміж імі?» Спецыяльна ў Мінск дзеля гэгата прыехалі дырэктар Пратасевіцкай дзіцячай школы мастацтваў Асіповіцкага раёна Наталля ЕЎДАКІМОВІЧ і намеснік дырэктара Вілейскай гімназіі № 2 Мікола ІВАНЕНКА. Міністэрства культуры прадстаўляў начальнік упраўлення ўстаноў культуры і народнай творчасці Уладзімір ШАВЯЛЁЎ. «Круглы стол» падтрымалі супрацоўнікі Інстытута мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору імя Кандрата Крапівы НАН Беларусі Тамара ВАРФАЛАМЕЕВА і Таццяна КУХАРОНАК. Далучылася да размовы таксама намеснік дырэктара Нацыянальнага цэнтра мастацкай творчасці дзяцей і моладзі Кацярына КУЗЬМЕНКА і супрацоўнік Інстытута культуры Беларусі Мікола КОЗЕНКА.
«БН»: — Ці ёсць насамрэч праблема пераемнасці традыцыйнай беларускай культуры, яе захавання і трансляцыі?
Уладзімір ШАВЯЛЁЎ: — Праблема была і ёсць, проста сёння стаіць найбольш востра. Справа ў тым, што носьбітаў традыцыйнай культуры калісьці было нашмат больш. Цяпер, не сакрэт, што колькасць жыхароў сельскіх населеных пунктаў скарачаецца, а ўзрост тых носьбітаў, якія яшчэ жывыя, вельмі сталы. Але, рэгулярна бываючы ў камандзіроўках па рэспубліцы, бачу, што ўжо з’явіліся больш маладыя носьбіты, хто змог пераняць гэтую культуру. А працу трэба пачынаць з дзіцячага садка, школы. Праблема тут у тым, што Міністэрства адукацыі, скажам так, скараціла ці ўвогуле зняло з раскладаў некаторыя «культурныя» прадметы. (Напрыклад, спевы ці сусветную мастацкую культуру. — Аўт.) Сёння ўсё тое, што мы можам перадаць, — пазашкольная работа. А гэта факультатывы ў школе ці заняткі ў цэнтрах рамёстваў, фальклору, што паўсюдна ствараюцца ў рэспубліцы. Гэта ўстановы культуры новага тыпу.
Праблема ёсць, але ж яна не тупіковая.
«БН»: — Атрымліваецца, што тут павінна працаваць звязка: установа культуры — установа адукацыі? Калі вучню ў школе не прапанавалі тое, што б яго зацікавіла ў рэчышчы традыцыйнай культуры — рамяство, спевы, іншае — ён можа прыйсці ў клуб?
Уладзімір ШАВЯЛЁЎ: — Так. Я яшчэ раз падкрэсліваю, што ў нас з’явіліся ўстановы культуры новага тыпу. І кожная з такіх складае базу дадзеных носьбітаў традыцыйнай культуры, апісвае нейкія адметнасці таго ці іншага рамяства, таго ці іншага абраду, якія яшчэ захаваліся і жывуць у нашых вёсках. Трэба, каб ва ўстанове працавалі людзі самаадданыя. І тут нельга парываць сувязь клуб — школа. Яны накіраваны на адну і тую ж мэту: на выхаванне чалавека, годнага для нашай дзяржавы.
Мікола КОЗЕНКА: — Адзначу, што газета ўзнімае тэму, якая насамрэч у першую чаргу скіравана непасрэдна на вёску. Таму што там, у школах, больш увагі надаецца не культуры бацькаўшчыны, а самадзейнаму мастацтву, скіраванаму на сучасныя формы. А гэта вельмі далёка ад традыцыйнай беларускай культуры. І таму праблема вялікая.
Мікола ІВАНЕНКА: — Хачу сказаць, што афіцыйна магчымасць вывучаць усе прадметы культурнага цыкла ёсць: уведзены чатыры накірункі, якія можна рэалізоўваць у кожнай школе. Гэта мастацкі, музычны, харэаграфічны і тэатральны. Але знялі ўрокі, якія былі ў першую змену, — тую ж сусветную мастацкую культуру, спевы, маляванне. І ўсё гэта выкладаецца абмежавана: у другой палове дня, калі дзіця і без таго занятае. Па-другое, не хапае людзей, якія б маглі займацца і накірункамі ў класічным плане, і традыцыйнай культурай. Плюс няма нармальных памяшканняў, умоў для заняткаў, магчымасцяў шыць касцюмы. Напрыклад, у сваёй гімназіі мы ўзнаўляем традыцыйны Вілейскі строй нацыянальнага касцюма. Кожны год шыем яго для розных танцаў, але ўсё робіцца ў вольны час і за асабісты кошт настаўнікаў і бацькоў.
«БН»: — А за чый — трэба? За дзяржаўны?
Мікола ІВАНЕНКА: — Вядома. У гэтым павінна быць заклапочана дзяржава. Для чаго трэба зберагаць нацыянальную культуру? Каб мы адчувалі сябе нацыяй, каб нашы дзеці выхоўваліся на той глебе, якая б ім давала сапраўды патрыятызм, а не толькі патрыятычны выгляд.
У нашай гімназіі ёсць класы этнашколы. Іх чатыры.
Больш за пятнаццаць гадоў назіраю за дзецьмі, якія займаюцца ў этнакласах і пастаянна вывучаюць традыцыйную культуру. Яны больш здатныя да ўсяго: умеюць і вышываць, і з саломкі плесці, могуць танцаваць, спяваць. І не важна, якія здольнасці закладзены ў кожнага вучня. На практыцы кожны чалавек з такога класа — асоба. Ён можа расправіць плечы і з гонарам паказаць, што ўмее, сказаць, што ён беларус.
І яшчэ факт: дзеці з этнакласаў менш хварэюць. Вось і рашайце, як выхоўваць.
«БН»: — Значыць, вы раіце бацькам прывесці дзяцей да традыцыйнай культуры?
Мікола КОЗЕНКА: — Трэба шукаць выйсце, каб далучыць да культуры дзяцей, стымуляваць працэс аднаўлення. Першая такая спроба была зроблена гадоў дваццаць назад, калі мы з калегамі з Інстытута праблем культуры пачалі рэалізоўваць праект «Традыцыйная культура і дзеці». І як вынік усяго — узнік фестываль фальклорнага мастацтва «Берагіня». Там ёсць і танец, і песня, і музыка, і рамёствы. Мэтавая аўдыторыя — дзеці, падлеткі, моладзь.
Для Беларусі актуальна захаванне мясцовай, лакальнай традыцыі. І тут павінны быць задзейнічаны і вучні, і іх бацькі, і настаўнікі. Каб нешта добрае пераняць, гэта трэба вывучыць. Не цурацца, хадзіць да бабуль, дзядуль, у экспедыцыі. І абавязкова пешшу.
Да праекта «Берагіня» шмат гадоў таму была далучана і адукацыя, і культура. Сёння ўсё ж такі найбольш рупіцца Міністэрства культуры. Тадэвуш Іванавіч Стружэцкі, намеснік міністра, з якім мы пачыналі фестывалі «Берагіня», бачыць вялікі сэнс ва ўсіх берагінскіх сацыяльна-культурных праектах. Возьмем хаця б Брэсцкую вобласць. Там па вобразе «Берагіні» створаны фестываль «Радавод». У гэтым годзе ён быў чацвёрты, удзельнічалі ў ім дзевятнаццаць тысяч школьнікаў! Гэта станоўчы прыклад у сістэме адукацыі: фэст ахапіў і школы, і пазашкольныя ўстановы, і цэнтры дзіцячай творчасці. Дзеці заспявалі, затанцавалі, пачалі даследаваць і вывучаць свае карані. Значыць, ужо склалася сістэма.
Тамара ВАРФАЛАМЕЕВА: — Я чалавек рускі. І калі агульна занялася традыцыйнай культурай беларусаў — я сама этнамузыколаг, мая сфера — музычны фальклор, — то здзівілася. Вялізарны патэнцыял, магчымасці, каштоўнасці. І тут мы павінны пераадолець мяжу паміж практыкамі, навукоўцамі і высокім чынавенствам. Атрымліваецца, што кожны з іх працуе ў сваёй сферы, але непасрэдных стасункаў, на жаль, няма. Чаму б не распрацаваць доўгатэрміновую міжведамасную праграму па тэме захавання традыцыйнай культуры? Справа ў тым, што на месцах «паразуменне» культуры і адукацыі значна больш канкрэтнае і дзейснае, чым на ўзроўні міністэрстваў. Дзякуючы намаганням асобных людзей гэты рух ідзе. Я добра ведаю, што значыць рабіць фестываль «Берагіня», колькі гэта каштуе нерваў, часу, грошай і гэтак далей. І калі па нейкай прычыне такія энтузіясты сыдуць, рух спыніцца… Трэба, каб «вертыкаль» працавала…
Мікола КОЗЕНКА: — Хочацца, каб была не проста ведамасная, а дзяржаўная праграма, каб у ёй былі задзейнічаны і маладзёжныя структуры.
Кацярына КУЗЬМЕНКА: — Любая праграма патрабуе сродкаў. Гэта не так проста — напісаць яе. Якія тут вынікі? Мерапрыемствы? Я хачу падтрымаць Тамару Барысаўну ў тым, што ў рэгіёнах супрацоўніцтва паміж культурай і адукацыяй вельмі цеснае. Яго трэба падтрымліваць, развіваць.
«БН»: — Атрымліваецца, што на месцах мы штосьці робім… Ці патрэбны нейкі агульны дзяржаўны падыход?
Уладзімір ШАВЯЛЁЎ: — Я хачу не пагадзіцца з Міколам Аляксеевічам. У захаванні самабытнасці таго ж Палесся павінен быць заклапочаны сам рэгіён. Тым больш што крыніца фінансавання любой праграмы, нават дзяржаўнай, — мясцовы бюджэт. Адкуль пачалася праграма «Культура Беларусі»? З рэгіянальных праграм. А гэта значыць, што ёсць у глыбінцы тыя, хто працуе на гэтую мэту. Ініцыятыва павінна быць «знізу».
Тамара ВАРФАЛАМЕЕВА: — Наконт «верху» і «нізу». У 2006 годзе Беларусь падпісала Канвенцыю аб ахове нематэрыяльнай гісторыка-культурнай спадчыны. Быў адпаведны указ Прэзідэнта, і «вертыкаль» запрацавала і адыграла сваю станоўчую ролю. На месцах заварушыліся… З’явіліся тыя ж этнакласы. Гэта сапраўды рэальная магчымасць для кожнага дзіцяці разгарнуцца, паказаць сябе. Козенка сто разоў на прыкладзе Мётчанскай школы Барысаўскага раёна паказаў гэта. (Пра гэтую ўстанову адукацыі «БН» апавядала ў сярэдзіне мая 2011 года. — Аўт.)
Мікола ІВАНЕНКА: — Выхаванне ва ўлонні традыцыйнай культуры дае дзіцяці ў тым ліку і сацыялізацыю. Ты можаш і не быць карыфеем, але ў агульным коле ці карагодзе адчуваецца менавіта твой унёсак.
Тамара ВАРФАЛАМЕЕВА: — Да таго ж у такіх фальклорных калектывах фарміруюцца і здаровыя гендэрныя адносіны. Хлопчык не саромеецца ўзяць дзяўчынку за руку, прыгожа павесці яе, станцаваць, праспяваць. Уладзімір Мікалаевіч мае рацыю, калі гаворыць, што развіццё і перадача традыцыйнай культуры ёсць. Але ж маштабы іх неапраўдана малыя.
Наталля ЕЎДАКІМОВІЧ: — Я вырасла ў вёсцы Пратасевічы Асіповіцкага раёна і ўпершыню цесна сутыкнулася з фальклорам, калі шаснаццаць гадоў таму прыйшла працаваць у школу. Адкрыццём была «Берагіня». Мяне ўразіла Гомельская вобласць. І я заўсёды задавала сабе адно і тое ж пытанне: няўжо гэтага няма ў нас на Магілёўшчыне? Зразумела, ёсць. Проста своечасова для мяне гэты скарб не адкрыўся. І я кажу не пра сцэнічны фальклор, а пра традыцыйную культуру. Так, у школе мы стварылі два калектывы — і дзіцячы, і дарослы. Першы называецца «Лянок» — вывучае народныя спевы, танцы, даём майстар-класы. Удзе- льнікі фальклорнага ансамбля «Сузор’е» — простыя калгаснікі, кіраўнікі, моладзь. Збіраюцца некалькі разоў на тыдзень, выступаюць бясплатна. Прыемна, што і вёскі-суседкі, хоць першы час смяяліся, але ўвогуле ўзялі наш прыклад на ўзбраенне — пайшлі па нашым шляху. Я асабліва рада, что ў раённым конкурсе мастацкай самадзейнасці з’явілася фальклорная намінацыя. А самая галоўная навіна — у гэтым го- дзе па эксперыментальным плане хочам адкрыць фальклорнае аддзяленне ў школе. Дарэчы, свае філіялы мы маем у розных аграгарадках, нават у аддаленых населеных пунктах. Так, напрыклад, мы ездзім у вёску Каменчы Асіповіцкага раёна.
Падкрэслю, што дзеці вёскі — гэта самы лепшы варыянт, самы лепшы матэрыял, з якім варта працаваць, з якім ёсць магчымасць рабіць вось гэта адраджэнне. Гэта дзеці, якія кожны дзень дапамагаюць бацькам па гаспадарцы, працуюць, вучацца ў беларускамоўных школах, размаўляюць па-беларуску. Яны больш шчырыя і адкрытыя, чым гарадскія. І хай гэтае дзіця будзе трохі недацягваць па матэматыцы, але яно падтрымае калектыў. Дзіўна, што нават двоечнікі, калі займаюцца ў нас танцамі, становяцца ўпэўненымі ў сабе! Няма неадораных дзяцей. Галоўнае — зацікавіць іх з маленства. Ведаю гэта не па чутках: у мяне сваіх трое дзяцей.
Таццяна КУХАРОНАК: — Мы вывучалі народную педагогіку як сістэму выхавання. Яе асноўныя прынцыпы — паступовасць, нязмушанасць у валоданні матэрыялам, адпаведнасць рэпертуару ўзросту дзіцяці. Вось вам прыклад: у вёсцы ёсць адзін ініцыятыўны чалавек. Пачыналася ўсё са смеху, з непрымання, а цяпер ёсць паслядоўнікі. І галоўны паплечнік тут — сям’я. А яна ў нашым грамадстве, асабліва ў выхаванні, не аказвае амаль ніякага ўплыву на фарміраванне дзіцяці. Менавіта таму ўзрастае роля грамадскіх інстытутаў, пазашкольных устаноў, школы, настаўніка.
Наталля ЕЎДАКІМОВІЧ: — Неяк ездзіла ў Турцыю, і там быў аб’яўлены фестываль нацыянальных танцаў. На сцэне скакала больш за трыста чалавек, не было дзе яблыку ўпасці. Уключалі народную музыку, і дзеці разам з бацькамі танцавалі. Аказалася, што танцы дзеці спецыяльна не рыхтуюць: іх бацькі вучаць самі, з маленства…
Таццяна КУХАРОНАК: — У нас проста іншы менталітэт. Калі сваім прыкладам не пакажаш, нічога не будзе. Хай бы нават на школьных перапынках, як гэта робяць шведы, дзеці не бегалі па завуголлях, а танцавалі. Там напрыканцы сярэдняй школы дзеткі ведаюць звыш чатырохсот песень — нацыянальных і лакальных. А ў нас, акрамя «Касіў Ясь канюшыну», што? Нічога няма?
Мікола ІВАНЕНКА: — Вось вам бяздоказны прыклад, што дзяржаўная праграма, комплексная і доўгатэрміновая, павінна ў нас быць. І прадугледжваць у тым ліку і падрыхтоўку спецыялістаў, фінансаванне. Трэба, каб да ўсіх нас дайшло, што гіне традыцыйная культура, якая — аснова патрыятычнага руху.
Кацярына КУЗЬМЕНКА: — І ўсё ж комплексная праграма — гэта наўрад ці рэальны шлях вырашэння праблемы…
Уладзімір ШАВЯЛЁЎ: — Калі Міністэрства адукацыі сядзе і пачне яе распрацоўваць, то гэта рэальна.
Таццяна КУХАРОНАК: — Тым больш што ў аснову можна пакласці праграму «Берагіні», дзе ўсё прапрацавана.
Мікола ІВАНЕНКА: — Дадаць туды станоўчыя моманты з вопыту этнашколы.
Кацярына КУЗЬМЕНКА: — Але гэта ж трэба нейкая група спецыялістаў, якая будзе весці распрацоўку. І я не думаю, што гэта так проста.
Уладзімір ШАВЯЛЁЎ: — Вельмі цяжка будзе ўзгадніць, таму што, паўтаруся, падмурак любой праграмы — фінансаванне. Калі будуць грошы, дык будуць і выдавецкая дзейнасць, і даследчая, і касцюмы, і гэтак далей.
Наталля ЕЎДАКІМОВІЧ: — Я б у сваю чаргу, як вясковы настаўнік, прапанавала ўвесці ў школьную праграму ўрокі фальклору. У жыцці кожнага дзіцяці патрэбны такі прадмет, які б ахопліваў нейкую частку нацыянальнай культуры. Нават у дзіцячым садку. У нас ёсць факультатывы, музычныя заняткі, такія, дзе мы бяром за аснову гульні. І дзеці на іх адгукаюцца. Ці не паспрабаваць увесці хаця б адну гадзіну для заняткаў беларускім фальклорам, нацыянальнай культурай?
«БН»: — Паважаныя ўдзельнікі «круглага стала», дзякуй за цікавую размову. Поспехаў вам!
Таццяна УСКОВА, «БН»
Фота Дзмітрыя ЕЛІСЕЕВА
