У час канцэртаў слухачы часта не маглi адрознiць, хто з пiянiстаў iграе — Орда цi Шапэн
Бог шчодра надзялiў яго талентамi: мастак, кампазiтар, пiянiст, педагог, лiтаратар, асветнiк. Па яго мазурках, вальсах, паланезах сёння мяркуюць, якая музыка была папулярная ў Еўропе ў 19-м стагоддзi. А па шматлiкiх акварэлях i лiтаграфiях — як выглядалi ў той час маёнткi i палацы. Яго творчасць стала значным укладам у культурную спадчыну Еўропы. А жыццё i дзейнасць былi цесна звязаны з рознымi краiнамi — Беларуссю, Польшчай, Лiтвой, Украiнай, Францыяй.
2007 год аб’яўлены ЮНЕСКА Годам нашага славутага земляка Напалеона Орды. Сёлета культурная грамадскасць адзначае яго 200-годдзе.
Ад роду Залатой Арды
11 лютага 1807 года ў маёнтку Чырвоны Двор непадалёк ад Варацэвiчаў сённяшняга Iванаўскага раёна Брэстчыны, або колiшняга Пiнскага павета Мiнскай губернi, нарадзiўся хлопчык. Бацькi далi яму нязвыклае для гэтых мясцiн iмя — Напалеон. Вiдавочна, у гонар вялiкага французскага iмператара i заваёўнiка. Да таго ж па бацькоўскай галiне ў родзе Ордаў (а ён вядзе пачатак яшчэ ад татар, запрошаных на службу да князя лiтоўскага Вiтаўта з Залатой Арды) было многа слынных вайскоўцаў. Дый сам бацька Мiхал Орда па спецыяльнасцi — iнжынер-фартыфiкатар. Напэўна, ад яго Напалеон атрымаў талент у вельмi рэдкiм жанры жывапiсу — архiтэктурным пейзажы. Талент жа музыканта — канечне, ад мацi, Юзэфiны, якая паходзiла з арыстакратычнага роду Бутрымовiчаў i вельмi добра iграла на фартэпiяна.
Бацька Напалеона рана памёр, а мацi вырашыла даць сыну блiскучую адукацыю. Ён вучыцца ў адной з лепшых па тым часе ў Беларусi Свiслацкай гiмназii, паспяхова яе заканчвае i паступае на фiзiка-матэматычны факультэт Вiленскага унiверсiтэта. Там жа наведвае i лекцыi па музыцы i жывапiсе.
На той час Вiленскi унiверсiтэт — адна са старэйшых адукацыйных устаноў Еўропы i адзiн з буйнейшых цэнтраў iнтэлектуальнага жыцця. Напалеон Орда знаёмiцца з Адамам Мiцкевiчам, Янам Чачотам, Томасам Занам. Усе яны з’яўляюцца ўдзельнiкамi тайнага студэнцкага таварыства кшталту расiйскiх дзекабрыстаў. Падобнымi аказалiся i iх лёсы. У 1827 годзе многiя унiверсiтэцкiя вальнадумцы арыштаваны. Напалеон Орда выключаны з унiверсiтэта, пасля больш за год правёў у турме, а потым адпраўлены дамоў у Варацэвiчы.
О, Парыж!..
Неблаганадзейнага былога студэнта хутка забiраюць у армiю. Ён служыць у расiйскай коннай гвардыi Лiтоўскага корпуса, калi пачынаецца вызваленчае паўстанне 1830—1831 гадоў. Напалеон Орда пераходзiць на бок паўстанцаў. Калi ж выступленнi бунтаўшчыкоў жорстка падаўлены, ён вымушаны тэрмiнова пакiнуць радзiму — за здраду расiйскаму прастолу Орду пагражае пакаранне ссылкай.
У гэта цяжка паверыць, але за мяжу малады чалавек адпраўляецца пешшу i амаль год пешшу блукае па Еўропе. На яго шляху — Iталiя, Аўстрыя, Швейцарыя, Германiя. У 1833 годзе з пашпартам на чужое iмя Напалеон Орда трапляе ў Францыю.
Тагачасны Парыж — сапраўдная мастацкая Мекка. Тут жывуць i працуюць Бальзак, Жорж Санд, Стэндаль, Мiцкевiч, Шапэн, Берлiёз, тут выступае Паганiнi... Орда акунаецца ў бурнае парыжскае жыццё. Ён атрымлiвае мастацкую адукацыю ў студыi знакамiтага Пьера Жэрара. Шмат падарожнiчае ў пошуку натуры для сваiх карцiн, робiць цудоўныя замалёўкi. З дапамогай Фрэдэрыка Шапэна, з якiм пазнаёмiўся i пасябраваў, удасканальвае сваё выканальнiцкае майстэрства пiянiста i робiць у гэтым значныя поспехi.
Паводле слоў вядомага беларускага музыказнаўцы Вольгi Дадзiёмавай, захавалiся цiкавыя ўспамiны пра тое, якой папулярнасцю карысталiся ў Парыжы незвычайныя сумесныя выступленнi Шапэна i Орды. Яны па чарзе iгралi за закрытай заслонай, а публiцы прапаноўвался здагадацца, каторы з iх зараз за раялем — настолькi блiзкiя былi кампазiтарская i выканальнiцкая манеры гэтых таленавiтых музыкантаў. Па парадзе Шапэна Орда выдае свае творы для фартэпiяна — паланезы, серэнады, мазуркi, накцюрны, якiя пачынаюць шырока гучаць у свецкiх салонах многiх еўрапейскiх краiн, прыносячы славу i прызнанне аўтару.
У 1838-м на ўласныя сродкi Орда выпускае «Альбом твораў польскiх кампазiтараў», грошы ад продажу якога ахвяруе бедным суайчыннiкам-эмiгрантам. Ён дапамагае Адаму Мiцкевiчу выдаць яго лекцыi па гiсторыi славянскiх лiтаратур. А ў сярэдзiне 1840-х Напалеона Орду запрашаюць заняць высокi пост дырэктара Iтальянскай оперы ў Парыжы, i ён выдатна спраўляецца з новымi абавязкамi...
Назад у Варацэвiчы
Але як толькi з радзiмы даходзяць звесткi пра царскую амнiстыю паўстанцам-эмiгрантам, Орда, немалады ўжо чалавек (на той час яму амаль 50), пакiдае ўсё: шумны Парыж, дзе пражыў больш за 20 гадоў, францужанку-жонку i сына, паспяховую кар’еру, спакой i дабрабыт — i ў 1856-м вяртаецца ў родныя Варацэвiчы.
Там Напалеона Орду чакалi цяжкiя выпрабаваннi. Яшчэ з часу яго арышту за ўдзел у паўстаннi радавы маёнтак падлягаў канфiскацыi. З вялiкiмi цяжкасцямi мацi Напалеона ўдалося дабiцца адтэрмiноўкi, але, калi яна памерла, маёнтак i зямля перайшлi ва ўласнасць дзяржавы. На iх тэрыторыi размясцiлi тры фермы. Орду дазволiлi ўзяць iх у арэнду, i ён захапiўся гаспадарчай дзейнасцю — закупляў земляробчую тэхнiку, асушваў палi i балоты, разводзiў жывёлу...
У 1863-м выбухнула новае народна-вызваленчае паўстанне. Орду абвiнавацiлi ў садзейнiчаннi, у 1866-м арыштавалi i адправiлi ў Кобрынскую турму. У 1867-м вынеслi прысуд — высяленне ў аддаленыя губернi Расii. Але пасля рашэнне перагледзелi — дазволiлi жыць у сваякоў.
60-гадовы Орда застаецца ў адзiноце, пазбаўлены маёмасцi i практычна без сродкаў для iснавання. Ён дае хатнiя ўрокi, а ў вольны час ратуецца творчасцю. Шмат ездзiць па Беларусi, Украiне, Лiтве, Польшчы i малюе. Вынiкам гэтых падарожжаў стала больш за две тысячы (так лiчаць даследчыкi) акварэляў i графiчных работ. Да нашага часу з iх дайшло больш за тысячу. Арыгiналы захоўваюцца ў Варшаве, Львове, Валынi, Кракаве, Мiнску. У пакiнутай Ордам мастацкай спадчыне — з две сотнi зробленых некалi з натуры замалёвак архiтэктурных помнiкаў Беларусi: замкаў, палацаў, кляштараў, касцёлаў, храмаў... Дзякуючы дакладнай дакументальнасцi гэтыя мастацкiя творы маюць велiзарнае значэнне для гiсторыкаў архiтэктуры i рэстаўратараў, бо большасць з адлюстраванага Ордам сёння знiшчана людзьмi i часам i iснуе толькi ў яго малюнках...
Дарэчы, да канца жыцця Орда не страчваў i натхнення музычнага. У 1873-м ён складае выдатны падручнiк па тэорыi музыкi «Граматыка музыкi», якi атрымаў вельмi высокую адзнаку знакамiтага Станiслава Манюшкi. Акрамя таго, паводле слоў Вольгi Дадзiёмавай, ёсць звесткi, што нават у 70-гадовым узросце Напалеон Орда даваў блiскучыя фартэпiянныя дабрачынныя канцэрты ў Варшаве.
У гонар земляка
...Памёр Напалеон Орда 26 красавiка 1883 года ў Варшаве, дзе знаходзiўся па справах выдання свайго альбома. Згодна з завяшчаннем ён быў пахаваны ў радавым склепе ў колiшнiм Янаве (сёння раённы цэнтр Iванава Брэсцкай вобласцi).
Сумна прызнаваць, але на радзiме доўгi час iмя слыннага на ўсю Еўропу ўраджэнца Беларусi заставалася забытым. Найбольш актыўна зацiкавiлiся Напалеонам Ордам параўнальна нядаўна, калi ў адной з вёсак была нечакана знойдзена яго надмагiльная плiта...
У 1997 годзе ў Iванаве ўстаноўлены помнiк славутаму земляку. Мiж iншым, адзiны ў Еўропе. Зараз вядзецца праца па стварэннi музейнага комплексу Напалеона Орды ў Варацэвiчах. Як расказала яго дырэктар Валянцiна Барадзiнчык, першай рыхтуецца да адкрыцця карцiнная галерэя. Наогул жа мяркуецца, што да 2010 года на радзiме Орды будзе пабудавана цэлая турыстычная зона, дзе разам з музеем, выставачнымi заламi, школай для таленавiтых дзяцей будзе прадугледжана i шэраг аб’ектаў адпаведнай iнфраструктуры — кафэ, гатэль, конны двор для падарожжаў па наваколлi... Сярод самых смелых iдэй — аднаўленне радавога маёнтка Ордаў. Ад яго сёння практычна нiчога не засталося, хiба што выява на некалькiх малюнках Орды. Аднак пакуль гэта планы, прычым вельмi дарагiя.
Мiж тым шмат гасцей, прадстаўнiкоў розных краiн збяруцца ў Варацэвiчах ужо 14 лютага. У рамках святкавання 200-годдзя з дня нараджэння Напалеона Орды тут пройдзе Мiжнародная навуковая канферэнцыя «Талент, якi пакарыў Еўропу».
На здымку: Напалеон ОРДА.