Захаваць галоўныя хрысціянскія каштоўнасці, закладзеныя больш за тысячу гадоў назад, — сёння для беларусаў значыць не страціць сябе як народ.
Тэма круглага стала ў “Народнай газеце” гучала напачатку як “Роля Хрышчэння Русі ў гісторыі Беларусі”. Але здарылася тое, што звычайна здараецца, калі ў зацікаўленай гутарцы збіраюцца дасведчаныя і нераўнадушныя людзі, — размова пайшла ў больш шырокім рэчышчы, закранула не толькі гісторыю народа на працягу тысячагоддзя, але і гісторыю найноўшую, і самую што ні ёсць сучаснасць, і будучыню...
Пры рознасці меркаванняў і часам нават нязгоды з кімсьці з суразмоўцаў усе ўдзельнікі круглага стала былі аднадушныя, бадай, у галоўным: Хрышчэнне Русі ў свой час дало новы, моцны імпульс фарміраванню духоўнага і нацыянальнага характару, развіццю культуры і пісьменнасці. Мы маем сёння каштоўную спадчыну, не страціць якую ў віры глабалізацыі раўназначна для нашага народа самазахаванню на гэтай зямлі.
У зацікаўленай гутарцы аб ролі Хрышчэння Русі ў гісторыі і сучаснасці бралі ўдзел спецыялісты, што маюць да тэмы самае непасрэднае дачыненне.
- Акадэмік-сакратар Аддзялення гуманітарных навук і мастацтваў Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі, доктар гістарычных навук, прафесар Аляксандр КАВАЛЕНЯ
- Намеснік Упаўнаважанага па справах рэлігій і нацыянальнасцяў Уладзімір ЛАМЕКА
- Намеснік дырэктара Інстытута гісторыі НАН Беларусі, кандыдат гістарычных навук, дацэнт Вадзім ЛАКІЗА
- Доктар філалагічных навук, прафесар, загадчык кафедры славянскіх літаратур БДУ Іван ЧАРОТА
- Мастацтвазнаўца, архітэктар-рэстаўратар Генадзь ЛАЎРЭЦКІ
- Намеснік дырэктара Нацыянальнага Полацкага гісторыка-культурнага музея-запаведніка Таццяна ЯВІЧ
- Іерэй Сергій АРЛОЎ
“НГ”: У год святкавання 1025-годдзя Хрышчэння Русі шмат гаворыцца аб значэнні гэтай падзеі для ўсходнеславянскіх народаў. Сталі актыўна развівацца культура, дойлідства, пісьменства, аб чым сведчаць шматлікія помнікі, што захаваліся да нашых дзён. Але, як падаецца, самым важным вынікам, пра які сёння гавораць многія даследчыкі, было тое, што менавіта Хрышчэнне стала пускавой кропкай для зараджэння паняцця беларускай (таксама можна сказаць — і рускай, і ўкраінскай) нацыі. Былі разрозненыя плямёны, і раптам з’явілася новая рэлігія — па сутнасці, ідэя, якая ўсіх аб’яднала...
Аляксандр КАВАЛЕНЯ: Сапраўды, існуе думка, што менавіта Хрышчэнне Русі можна лічыць кропкай адліку фарміравання нашай нацыі і нашай дзяржаўнасці. У нас ёсць дзясяткі прыкладаў, артэфактаў і гістарычных сведчанняў, якія дазваляюць з вялікай доляй упэўненасці гаварыць пра гэта. Вядома, увядзенне хрысціянства не такі адназначны акт, як мы іншым разам думаем, хаця трэба аддаць належнае і Уладзіміру, і Вользе, і Андрэю Першазваннаму, якія прынеслі на нашы тэрыторыі ідэі хрысціянства па ўсходнім абрадзе...
Уладзімір ЛАМЕКА: Хрышчэнне Русі — падзея, якая паклала пачатак новаму светапогляду. Хрысціянства дало пачатак новай навуцы, адукацыі... Гэта спыненне пакланення і ахвяравання шматлікім ідалам, а значыць, і спыненне братазабойных войнаў, канфліктаў паміж асобнымі княствамі, далейшае фарміраванне ў магутную дзяржаву. Калі рыхтуемся да вялікай юбілейнай даты, важна памятаць і пра гэты гуманістычны і патрыятычны момант. Непарыўнасць, еднасць застануцца. Нават мова — паказчык еднасці нашых вялікіх народаў і культур. Рускі, беларускі, украінец разумеюць адзін аднаго без перакладу...
Іван ЧАРОТА: Перш за ўсё нам трэба дамовіцца пра агульнае разуменне хрышчэння як з’явы і разуменне яго значнасці. Што азначае хрышчэнне для чалавека, як ён да яго адносіцца? На жаль, многія забываюць часам зусім, што хрышчаныя. Не такая вялікая колькасць людзей, узгадваючы пра гэта, далучаецца да сваёй веры рытуальна. Кажуць, усяго не больш 15 працэнтаў людзей (і так лічаць самыя далікатныя даследчыкі) рэальна ўсведамляюць сваю ахрышчанасць і далучанасць да веры. Пытанне — якое месца ў гэтай шкале займае беларускі народ? Хрышчэнне як для канкрэтнага чалавека, так і для народа — гэта духоўнае нараджэнне.
Сергій АРЛОЎ: Хрышчэнне, якое адбылося 1025 гадоў таму, хрышчэнне князя Уладзіміра варта разглядаць у першую чаргу не як пераварот у культуры матэрыяльнай, калі з’явілася пісьменства, развівалася дойлідства і гэтак далей. Гэта ўсё дадатковае, прадукт палёту духоўнага. Можна, канешне, прыгадаць меркаванне, што князь Уладзімір, выбіраючы рэлігію для сябе і для сваёй дзяржавы, кіраваўся прынцыпам: дзе лепш, што дае тая ці іншая культура. Але перш за ўсё варта згадаць, як ён сам, да прыняцця хрысціянства, братазабойца, уладальнік гарэма, змяніўся настолькі, што ў памяці народа застаўся Чырвоным Сонейкам. Ён перш за ўсё памяняў сваё жыццё, духоўна змяніўся сам. І менавіта за гэта быў кананізаваны, а не за тое, што прыняў хрысціянства з палітычных меркаванняў.
Іван ЧАРОТА: Кім бы былі беларусы, каб не Хрышчэнне? Язычнікамі не былі б. Ніводнага язычніцкага народа ў Еўропе не засталося. Але, прыняўшы хрысціянства менавіта ў той час і ў той традыцыі, усе славяне сталі народам Божым. Дзякуючы Хрышчэнню набылі духоўнасць, пра якую мы павінны гаварыць, вельмі адрозніваючы духоўнасць ад паняцця “цывілізацыя”. Мова наша пра тое сведчыць: ДУХоўнасць — ад Духа Святога. АСВЕТа — ад святла Боскага. КУЛЬТура — ад культу Хрыста.
“НГ”: Выходзіць, хрысціянства прыйшло на нашу зямлю ў той самы час, калі яно было патрэбна — менавіта гэта рэлігія менавіта гэтым людзям?
Сергій АРЛОЎ: Гісторыя сведчыць: не ўсе пасевы, якія сеюцца ў наш народ, укараняюцца. І тое, што хрысціянства, праваслаўе на гэтай зямлі, нягледзячы на цяжкія часы, якіх на працягу тысячагоддзя хапала, і сёння займае сваё значнае месца ў нашым грамадстве, — сведчанне таго, што гістарычны выбар тады быў правільным і лёсавызначальным.
Генадзь ЛАЎРЭЦКІ: Сёння мы кажам пра ўплыў Хрышчэння Русі, уплыў духоўны, культурны... Але ні аб якім уплыве мы не маглі б казаць, калі б той бок, на які ён аказваўся, не хацеў яго прыняць або не быў падрыхтаваны да гэтага. Людзі на землях Беларусі былі гатовыя да гэтага. Тураўская епархія ўзгадваецца ў заходнееўрапейскіх крыніцах яшчэ ў ІХ стагоддзі. Ёсць адно гістарычнае сведчанне, вельмі значнае і цікавае — калі будавалі Сафійскі сабор у Полацку, выкарыстоўвалі цэглу з царквы Багародзіцы “Старой”. Гэта значыць, што ў той час, калі будавалі Сафію, ужо існавала царква, ды ў стане, прыдатным толькі для другаснага выкарыстання. Да таго ж, калі была царква Багародзіцы “Старая”, значыць была і “Новая”. Магчыма, гэта была паганская святыня. Але мы бачым, што народ ужо быў падрыхтаваны духоўна і культурна.
Аляксандр КАВАЛЕНЯ: Чаму нашы продкі прынялі не іўдзейства, магаметанства, а менавіта хрысціянскую веру? Ёсць розныя меркаванні. Але большасць даследчыкаў гавораць аб тым, што Уладзіміру хапіла розуму і такту якраз убачыць у праваслаўі тое, чаго не было ў той час у іўдзеяў, мусульман і што легла на славянскую душу. У тым ліку хараство і прыгажосць храмаў, іканапісу і гэтак далей. Трэба было ўбачыць гэта, каб народ у асноўным мірным шляхам адмовіўся ад уяўлянняў, у якія ён верыў тысячы гадоў, адмовіўся ад ідалаў і прыняў новае светаўяўленне, прыняў праваслаўе. Гэта той выпадак, які бывае раз у тысячагоддзі...
Іван ЧАРОТА: Тут варта сказаць, што спецыяльна для хрысціянізацыі нашых продкаў была створана славянская азбука. Ні адзін народ такога не меў. Была створана мова царкоўнаславянская. Была створана славеснасць, якая ставіць славян у шэраг самых-самых адукаваных і культурных народаў.
Аляксандр КАВАЛЕНЯ: Мы павінны бачыць тую кансалідуючую ролю прыняцця хрысціянства, што дала магчымасць стаць нам тымі, кім мы ёсць. Мы народ багатай неадназначнай культуры, які не мае роўных. На жаль, мы сёння мала аб гэтым гаворым. Хачу падзякаваць “Народнай газеце” за магчымасць данесці шырокім масам ідэю, што мы народ вялікага інтэлектуальнага рэсурсу, які неабходна пастаянна развіваць.
“НГ”: І рэсурс той быў закладзены тысячу гадоў назад, калі менавіта на нашай тэрыторыі сталі з’яўляцца першыя святыя-асветнікі, унікальныя храмы, помнікі пісьменства...
Вадзім ЛАКІЗА: Калі кажам пра Хрышчэнне Х стагоддзя, безумоўна, у першую чаргу трэба гаварыць пра змены ў духоўным свеце. Але я як археолаг магу дакладна сказаць, што з прыняццем хрысціянства адбыліся змены і ў матэрыяльнай культуры нашых продкаў. Гэта пацвярджаюць археалагічныя даследаванні, якія адбываліся фактычна ва ўсіх цэнтрах ва ўсіх рэгіёнах Беларусі. Без факту Хрышчэння Русі не было б тых храмаў, якія засталіся, якімі мы сёння можам ганарыцца. Не толькі ў Полацку — у Тураве, Пінску, Гародні...
Аляксандр КАВАЛЕНЯ: Мы праводзілі раскопкі і ў Бярэсці, і ў Віцебску, і ў Мінску. І ўбачылі, што ў нас была вельмі моцная культура драўлянага будаўніцтва, якой не было ва ўсёй Усходняй Еўропе. Калі раскапалі адзін з першых храмаў у Тураве, знайшлі парог са сланцу, сцёрты падэшвамі. Значыць, храм даўно ўжо дзейнічаў да таго, як быў разбураны. У яго хадзілі, маліліся. Нават сёння мы раскрываем, наколькі багатая была беларуская зямля. Храмы, роспісы, кнігі...
Генадзь ЛАЎРЭЦКІ: У Полацку ў той час адбыўся сапраўдны культурны выбух. Зрабілі царкву, якую ніколі б не маглі паўтарыць ні ў адным суседнім княстве. Зрабілі роспісы, якіх увогуле не было. Звычайна лічыцца, што ўсё ішло праз сіта Кіева. Быццам там было ўсё лепшае, а на пераферыю ішло тое, што заставалася. Не. І царкоўнае дойлідства, і помнікі выяўленчага мастацтва сведчаць пра тое, што ў кожнага з раннехрысціянскіх народаў былі свае шляхі. Калі б не ліхалецці войнаў і атэізму, у нас была б такая багатая ў гэтым сэнсе краіна, што ўсе б дзіву даваліся.
Таццяна ЯВІЧ: Ні адзін чалавек, які быў у Полацку ці проста чуў пра яго, не можа ўявіць сабе горад па-іншаму — без галоўнага здабытку Сафійскага сабора, першага каменнага храма на тэрыторыі Беларусі, без традыцый будаўнічай тэхнікі і жывапісу... Сёння мы назіраем, як у Спаса-Праабражэнскім храме ўскрываюцца фрэскі ХІІ стагоддзя. І аналагаў сюжэтаў полацкіх фрэсак мы сёння не знойдзем ні ў адным храме гэтага часу. Гэта гаворыць пра тое, што іх заказвала непасрэдна Еўфрасіння Полацкая, перачытаўшы безліч кніг у вялікай на той час бібліятэцы...
Аляксандр КАВАЛЕНЯ: Сапраўды, не было ніякага капіравання. Гэта гаворыць аб тым, што мы настолькі таленавіты народ, які не толькі здолеў успрыняць вопыт іншых, але і ўнесці свой уклад у сусветную культуру, у храмабудаўніцтва, у рамяство, у кнігадрукаванне і распаўсюдзіць гэта на ўвесь свет. Іван ЧАРОТА: У выніку Хрышчэння ў нас склалася этнадухоўная і этнакультурная прастора беларусаў. Яе адзначылі ў першую чаргу праваслаўныя святыя. Еўфрасіння Полацкая — першая кананізаваная ўсходнеславянская жанчына, Кірыла Тураўскі, Сафія Слуцкая... Усяго за дзесяць стагоддзяў — семдзесят сем імён. Пагадзіцеся, нямала...
“НГ”: Кажучы пра духоўныя і культурныя здабыткі народа, магчыма, можна гаварыць і пра тое, што ў той час закладваўся і менталітэт, і нацыянальны характар. У той час, калі Еўропа пайшла па шляху хрысціянства ваяўнічага (крыжовыя паходы дагэтуль у спісе самых крывавых войнаў) і мае на сёння тое, што мае, у нас закладвалася хрысціянства цярпімае. Можа, адсюль і наша славутая талерантнасць, і павага да іншых нацый і рэлігій, якія сёння мірна суіснуюць у краіне, бо так, як сведчыць гісторыя, было на працягу стагоддзяў?
Аляксандр КАВАЛЕНЯ: Прыняцце хрысціянства, вядома, паўплывала на наша духоўнае жыццё і нават паўплывала на ўсю сутнасць нашых славянскіх народаў. Успамінаю, як аднойчы спытаўся ў свайго навуковага кіраўніка, чалавека з няпростым лёсам, што яго больш за ўсё ўразіла на вайне. Ён адказаў: “Жанчыны”. І расказаў гісторыю, як аднойчы, ужо пасля таго як Беларусь была вызвалена ад акупацыі, наткнуўся на немца ў бульбоўніку. Пакуль шукаў старшыню сельсавета, каб спытацца, што з ім рабіць, мясцовыя жанчыны, у якіх загінулі мужчыны, у якіх спалілі дамы, гэтага небараку накармілі блінцамі і малаком. У гэтым наша хрысціянская сутнасць — мы заўсёды перамагалі не злосцю, мы перамаглі ворага любоўю і дабрынёй — паняццямі для хрысціянства галоўнымі.
Іван ЧАРОТА: І гэтыя паняцці ў нашым жыцці на працягу стагоддзяў дапамаглі захаваць жанчыны і царква. Невыпадкова ў Беларусі выключная колькасць святых — жанчыны. Калі ж спраектаваць на сучаснасць, веру захавалі ў той меры, якая ёсць, нашы бабулі. Дзед у царкву не хадзіў. Па розных прычынах. Ці ён у камуністы запісаўся, ці ў карчму наведваўся, ці проста яго туды не клікалі. А бабуля хадзіла. І дзяцей сваіх вяла, унукаў, а калі дажывала, то і праўнукаў... Яна захавала веру.
Аляксандр КАВАЛЕНЯ: Наш духоўны патэнцыял абмежаваны гістарычнымі, палітычнымі і эканамічнымі абставінамі. Дзе вы знойдзеце ў Еўропе такую краіну, дзе былі Полацкае княства, ВКЛ, Рэч Паспалітая, Расійская імперыя, Савецкі Саюз? Заўсёды адбываўся духоўны цывілізацыйны надлом. Ставіліся сацыяльна-палітычныя ўмовы, пры якіх прыходзілася выбіраць. Але ў гэтай сацыяльна-палітычнай зменлівасці мы не страцілі сябе. Мы больш захавалі сябе, чым многія народы Еўропы. Не дзякуючы, а наперакор усяму, што адбывалася на тым перакрыжаванні, на якім мы з вамі знаходзімся. Колькі ў нас сёння крыві польскай, шведскай, французскай, ніхто не скажа. Але з ўсяго прырода выбірае і пакідае толькі лепшае.
Уладзімір ЛАМЕКА: Чаму на гэтай тэрыторыі такая талерантнасць, за якую нас часам папракаюць? Мы знаходзіліся ў цэнтры Еўропы. Праз нас ішлі войны з поўначы на поўдзень, з захаду на ўсход і наадварот. Нас з крывёй хацелі змяшаць, а мы, як птушка Фенікс, адраджаліся наноў. Мы заўсёды сябравалі. Заўсёды жылі ў гармоніі. І дапамагала ў гэтым рэлігія дабра — хрысціянства. “Дарога да храма — шлях, на якім хопіць месца ўсім”. Такі, здаецца, загаловак быў нядаўна ў вашай газеце. У нашай краіне яно і сапраўды так.
“НГ”: Сёння нярэдка можна пачуць, што нашаму грамадству ў віры глабалізацыі пагражае духоўны крызіс і, як вынік, пазбаўленне самабытнасці, адметнасці як народа. Наколькі, на ваш погляд, хрысціянскія каштоўнасці здольныя аберагчы нас ад духоўнага вымірання?
Аляксандр КАВАЛЕНЯ: Я перакананы, што веды і вераванні перадаюцца генетычна, з пакалення ў пакаленне. Усё было закладзена яшчэ Андрэем Першазванным, Уладзімірам ды Вольгай. Хрысціянства замацавалася ў нас генетычна. І мы па сваёй сутнасці ўсе маем дачыненне да хрысціянства. Калі Хрыстос — гэта дабро і радасць, то хто будзе супраць гэтых дабра і радасці?
Сергій АрлоЎ: На працягу тысячагоддзяў пасеяныя 1025 гадоў назад парасткі спрабавалі высечы, а яны ўсё роўна растуць, змагаюцца. На жаль, засталося іх не так шмат. Вось, да прыкладу, зараз перакладаецца Святое Пісанне на беларускую мову. Аднак ці запатрабаванае яно? Выдаецца невялікім тыражом, а чытае яго яшчэ менш людзей. Калі мы ведаем словы Пушкіна, Коласа, Купалы і іншых вялікіх паэтаў лепш і больш, чым мы ведаем словы Хрыста з Евангелля, то мы больш пушкіністы, коласаўцы і купалаўцы, а не хрысціяне. Мы хрысціяне па назве, па інерцыі, бо вакол ёсць цэрквы і культура хрысціянская, але не па сваёй сутнасці...
Вадзім ЛАКІЗА: Вельмі цікавы даклад быў прадстаўлены нядаўна на міжнароднай канферэнцыі, прысвечанай юбілею Хрышчэння Русі. Даклад быў зроблены на аснове сацыялагічных даследаванняў. Больш за 60 працэнтаў кажуць, што яны веруючыя. Але сапраўды веруючых, тых, якія пастаянна ходзяць у храм, выконваюць абрады, толькі шэсць працэнтаў. Калі ж запытацца, скажуць усе, што хрышчоныя. Такі ўжо наш менталітэт... Як гісторык не магу не закрануць яшчэ адзін момант. Мы не можам пачынаць нашу культуру ад Хрышчэння. Духоўная культура існавала нашмат раней, нягледзячы на тое, што мы былі язычнікамі. І гэта была вельмі багатая культура. Мы, беларусы, не павінны на гэта забывацца і павінны ганарыцца нават тым, што было дваццаць тысяч гадоў таму назад.
Уладзімір ЛАМЕКА: Сёння мы сапраўды назіраем не столькі крызіс эканамічны, колькі духоўны. Глабалізацыя, з аднаго боку, добрая справа — раз, і з дапамогай камп’ютара мы аказаліся на другім баку свету. Але ж глабалізацыя закрэслівае нацыянальныя культуры. Мы прайграем у захаванні базіснай культуры, традыцый.
Аляксандр КАВАЛЕНЯ: Таму галоўнае сёння — як мага больш упісаць у сусветную культуру беларускіх імёнаў. Навукоўцаў, мастакоў, пісьменнікаў. Чым больш мы ўпішам гэтых імёнаў, тым больш мы пакінем свету нашай духоўнасці і ментальнасці. Калі ў сусветным пантэоне не будзе ні аднаго нашага імя, беларускае сыдзе на нішто. На жаль, пра нас еўрапейцы часта “судят в меру своей испорченности”. Яны вельмі мала ведаюць аб нас, думаюць, што тут мядзведзі жывуць.
Іван ЧАРОТА: Глабалізацыя ставіць нас у пазіцыю, якая непатрэбная, непажаданая, згубная. Бо тую ж талерантнасць сёння можна атаясамліваць з нармальным стаўленнем да аднаполых шлюбаў і храмаў для адпявання сабак. Гэта нешта вывернутае, што ідзе ад “нібы хрысціянства”. У нас не павінна быць “нібы хрысціянства”. Не павінна быць ніякіх метафар у дачыненні да хрышчэння, ніякай забыўлівасці, інакш прападзём. Мы павінны захаваць вернасць нашаму хрысціянству, захаваць ўсведамленне праз гісторыю нашай агульнасці — рускіх, беларусаў, украінцаў. Невыпадкова святкаванне юбілею Хрышчэння запраграмавана як супольная ўрачыстасць.
Аляксандр КАВАЛЕНЯ: У нас павінна быць больш сур’ёзных абгрунтаваных размоў, якія адносяцца да грамадства. Калі мы не будзем гэтага рабіць, гэтага не зробіць ніхто. Такія размовы павінны быць кожны тыдзень на тэлебачанні і радыё, на старонках газет. Павінны быць глыбокія матэрыялы з паказам глыбокай духоўнай культуры.
Уладзімір ЛАМЕКА: Мультыкультуралізму зла супаставіць трэба мультыкультуралізм дабра. І галоўнае — захаваць традыцыйныя духоўныя каштоўнасці, каштоўнасці сям’і. Гэта мы павінны рабіць разам з царквой. Хоць зараз і юбілейныя дні, не трэба баяцца гаварыць пра тыя негатыўныя з’явы, якія сёння нас акружаюць, якімі захапілася моладзь. Усім хочацца туды, за мяжу — ай-яй-яй, там добра. А там храмы ўжо амаль пустыя. Таму што, гаворачы пра свабоды, забываюцца пра найвышэйшы ўзровень адказнасці. Свабода павінна быць толькі ў Хрысце, у дабрыні. А ў нас сёння вайна без вайны. І толькі вера, дабро і захаванне традыцый дапамогуць выйсці з яе пераможцамі.
Сергій АРЛОЎ: Хрышчэнне як агульнанароднае, калі хрысцілася Кіеўская Русь, гэтак жа як хрышчэнне асабістае — гэта як пасаджанае ў зямлю насенне. Што з яго вырасце, залежыць ад бацькоў, ад нас саміх. На гэтым дрэве, якое насеннем пасадзіў на нашай зямлі больш за тысячу гадоў назад князь Уладзімір, вырасла вялікая культура. І кожны з нас — лісточак на гэтым дрэве. Ёсць народы, якія гэтыя дрэвы на сваёй зямлі, парасткі ў душы бензапілой пазразалі, і там сёння святкуюць іншыя юбілеі. Наколькі мы зможам захаваць гэтыя парасткі, залежыць ад таго, як кожны з нас будзе ўзгадоўваць тое насенне, якое атрымаў пры хрышчэнні. Клопат аб агульнакультурным дрэве — гэта клопат аб кожным лісточку. І ён павінен быць клопатам і царквы, і дзяржавы, і кожнага з нас.
