Бараніць сваё
Алена Анісім, дэпутат Палаты прадстаўнікоў, першы намеснік старшыні Таварыства беларускай мовы:
Быў перыяд у гісторыі, калі беларуская мова не ўжывалася афіцыйна. Яна жыла толькі ў народзе. Многія пакаленні адчулі на сабе не толькі ціск, але нават пераслед за ўжыванне беларускай мовы. Што тычыцца сённяшніх рэалій, то некаторая частка грамадства, на жаль, сапраўды адлучана ад беларускай мовы ў наш інфармацыйны век, калі ўсім кіруе інфармацыя. Беларуская мова адстае таму, што не прысутнічае ва ўсіх інфармацыйных сферах жыцця. Але, па-першае, прысутнасць мовы ў інтэрнэт-прасторы ў пэўнай ступені кампенсуе недахоп ва ўсіх іншых сферах. Па-другое, я назіраю цяпер вельмі моцны рух грамадства да мовы. Зараз да яе штурхае не дзяржава, а само грамадства пачынае прасоўваць мову ва ўсе сферы жыцця. І калі дзяржава пачынае падтрымліваць гэта, улоўлівае гэты вектар, ёсць спадзяванне на тое, што сітуацыя можа выраўняцца. Хаця выраўняць яе складана, бо ў побыце ў нас мова не вельмі распаўсюджана.
Тым не менш мы ўвесь час працуем над рознымі механізмамі па яе папулярызацыі. Што мы зрабілі ў Таварыстве беларускай мовы? У пачатку 2000-х гадоў мы распрацавалі Стратэгію развіцця беларускай мовы ў XXI стагоддзі. Пазнаёміцца з ёй можна на сайце таварыства. Там мы абазначылі, дзе, што і як можна рабіць для яе папулярызацыі. У адпаведнасці з гэтым мы і дзейнічалі. Тое, што была адкрыта беларускамоўная гімназія № 23 у Мінску, — вынік нашых мэтанакіраваных дзеянняў.
Шмат што ўпіраецца сёння ў тое, што ў нас няма неперарыўнай адукацыі на беларускай мове. Трэба, каб быў беларускамоўны дзіцячы садок, потым школа, гімназія, сярэдняя спецыяльная і вышэйшая навучальныя ўстановы. Каб увесь час чалавек рос з беларускай мовай, атрымліваў увесь неабходны інфармацыйны матэрыял па-беларуску. На жаль, гэтага няма. Складана адкрыць групу ў дзіцячым садку, клас у школе ці гімназіі. Няма вышэйшай адукацыі на дзяржаўнай беларускай мове, хаця можна ствараць плыні ў розных ВНУ. Але на практыцы гэта мала ажыццяўляецца, бо цяжка чакаць, што на першым курсе сярод студэнтаў знойдзецца дастатковая колькасць людзей, здольных выступіць з такой ініцыятывай. Шмат што залежыць тут і ад наяўнасці выкладчыкаў, але таксама і ад жадання кіраўніцтва канкрэтнай адукацыйнай установы.
У пачатку 1990-х гадоў мой сярэдні сын пайшоў у школу ў мікрараёне Паўднёвы Захад у Мінску, і я добра памятаю тую сітуацыю: не было ніякай праблемы аддаць дзіця ў беларускамоўную школу. Яны былі паўсюль. У нас на Паўднёвым Захадзе набіралася шмат класаў з беларускай мовай навучання. І гэта быў натуральны працэс беларусізацыі. У рэгіёнах настаўнікі беларускай мовы адчувалі сваю акрыленасць, запатрабаванасць. Зараз гэта вялікая праблема.
Другі важны крок для нас — стварэнне Нацыянальнага беларускага ўніверсітэта як сучаснай установы з беларускай мовай. Зараз працуе грамадскі аргкамітэт па стварэнні такога ўніверсітэта. Нашая задача — акумуліраваць увесь напрацаваны гэтымі грамадскімі інстытуцыямі вопыт. Мы павінны стварыць сучасную еўрапейскую ўстанову, дзе будзе фарміравацца палітычная і інтэлектуальная нацыянальна арыентаваная эліта.
Яшчэ вельмі важны момант, на маю думку: неабходна, каб у Беларусі быў як мінімум адзін тэлеканал, які з раніцы да ночы вёў бы вяшчанне на беларускай мове па ўсіх напрамках і спектрах нашага жыцця. Навіны, спартыўныя і навукова-папулярныя перадачы, культурныя перадачы па-беларуску, лепшыя мастацкія стужкі свету ў перакладзе на беларускую мову, разнастайныя перадачы для дзяцей. Інакш кажучы, каб гэта быў паўнавартасны сучасны тэлеканал. Бачу, што з’яўляюцца мульцікі ў “Калыханцы” на беларускай мове, у перадачы “Дыяблог” гучыць беларуская мова, але гэтага, на мой погляд, недастаткова.
Многія беларусы карыстаюцца адной з дзяржаўных моў. Калі сёння вы прыходзіце ў любую дзяржаўную ўстанову і спрабуеце напісаць штосьці па-беларуску, то адсутнасць бланкаў на беларускай мове — гэта ўжо прымус. У вас няма права выбару. І на сёння ёсць прымус менавіта да рускай мовы. Да беларускай — толькі маральны стымул. Прабачце, але ёсць такое юрыдычнае паняцце і яно павінна выконвацца: чалавек павінен валодаць абедзвюма дзяржаўнымі мовамі ў аб’ёме, неабходным для таго, каб прафесійна выконваць свае абавязкі. Чаму ў атэлях ад персаналу патрабуюць ведання англійскай мовы, а беларускай — не патрабуюць? Чаму міліцыянеры, ахоўнікі ў супермаркетах не заўсёды валодаюць дзяржаўнай беларускай мовай? Чаму мы здымаем шапку перад кімсьці і з непавагай ставімся да сябе і сваіх грамадзян? Можа, гэта і ёсць аснова многіх нашых праблем?
Чаму ў сталіцы выкарыстанне мовы ўспрымаецца выключна як фактар нейкай апазіцыйнасці? Я бачу, што ў Стаўбцоўскім раёне людзей прываблівае мова, яны адчуваюць, што, калі чалавек размаўляе па-беларуску, ён — свой. Ён не адрокся каранёў.
Галоўнае, як сказаў кіраўнік нашай краіны на сустрэчы з дэпутатамі Парламента, што нас вызначае як нацыю, акрамя тэрыторыі, гэта мова. Чаму мы павінны адмаўляцца ад яе? Гэта не нешта штучнае, гэта — стрыжань, які мацуе нацыю і краіну. Нідзе болей яна не будзе развівацца. Ні ў Польшчы, ні ў Літве, хаця там жыве вялікая колькасць этнічных беларусаў. Папулярызацыяй беларускай мовы трэба займацца кожны дзень. Нашым продкам не было лягчэй адстойваць сваю мову. Таму, калі мы будзем таксама пра гэта клапаціцца, да 2020 года ў нас могуць быць вельмі значныя пазітыўныя зрухі. Трэба выходзіць з зоны камфорту і працаваць на карысць пашырэння ўжывання беларускай мовы, а значыць, на ўмацаванне нашай Беларусі.
Между Востоком и Западом
Сергей Ковальчик, художественный руководитель Национального академического драматического театра им. М. Горького:
Положение белорусского языка сегодня органично для нашего общества. Белорусский язык используется ровно настолько, насколько это нужно. Кто хочет — разговаривает на белорусском. Никто гражданам Беларуси не запрещает делать художественное высказывание на белорусском языке. Обязательная “белорусизация” ни к чему хорошему не приведет. У нас сохраняется здравый смысл в отношении двух государственных языков, закрепленных Конституцией. Приведу в пример наш театр, который хотя и называется Русским, но в нем мы вполне можем сыграть спектакль на белорусском языке. Если этого требует концепция спектакля или изначальный язык автора белорусский. Вспомним знаменитые спектакли “Раскіданае гняздо” или “Сон на Кургане”. “Сезон белорусской драматургии” мы так и играли. Если Андрей Макаенок писал на русском, мы играли на русском. Если Василь Дранько-Майсюк в “Песняре” использовал белорусский, мы его тоже использовали. Ничто не мешает нам сегодня существовать на двух языках. В свое время мы всерьез рассматривали возможность постановки в нашем театре рок-оперы “Иисус Христос — суперзвезда” на белорусском языке, но в какой-то момент правообладатели приостановили лицензии на постановку по всему миру. А теперь уже и я “перегорел”.
Думаю, дело не в загоне белорусского языка, а в нашем мировоззрении. Мне кажется, мы должны идти по пути Швейцарии, где несколько государственных языков. Другого пути для нас нет. Само по себе насильственное насаждение не даст хороших результатов, потому что от любого насилия человек закрывается. В масштабах страны это может только усилить некоторые противоречия, существующие в обществе. Привести к абсурдным перегибам. В соседней Латвии, например, есть Инспекция государственного языка. Инспектора там ходят и инспектируют продавцов, депутатов, мэра Риги Нила Ушакова... Выписывают потом штрафы по триста евро, дело доходит до судебных разбирательств.
Появление белорусского телеканала, безусловно, расширило бы белорусскоязычное культурное пространство. Но вправе ли мы требовать его немедленного появления от телевидения, которому сегодня нужны рейтинг и окупаемость? Будет ли белорусскоязычный канал выгоден с коммерческой точки зрения? Кто должен его финансировать? Белорусский язык и так широко используется в быту. У нас ведь не ситуация Мордовии, где мордовский остался только на бумаге как чисто литературный. На некоторых заправках обслуживающий персонал говорит на белорусском, в магазинах. Существующая модель двуязычия органична для нас сегодня. И не надо ворчать, что белорусский язык “довели под плинтус”. Претензии “мне не ответили на белорусском” для меня сродни претензиям “ах, на меня косо посмотрели”. Антагонизм языков не должен выходить на общественную платформу.
Мне кажется, сейчас нашему обществу вообще не до языковых проблем. Всех волнует другое — проблема стабильности. Оглянитесь! То кризис, то война у соседей. Мы часть мирового процесса и на нас это не может не отражаться. Если говорят, что для белорусской культуры существует угроза русификации, то почему вы не говорите, что угроза полонизации тоже есть? Мы живем между Востоком и Западом и нам ни к чему усиливать противоречия. Сейчас мы отправляемся с гастролями по России со спектаклем на национальную тему “Пане Коханку”. Побываем в Челябинске, Кургане, Магнитогорске. Так же часто гастролировал и Республиканский театр белорусской драматургии с моим спектаклем “Адвечная песня”. Это все белорусская театральная культура!
Вопрос в том, будет ли художественное высказывание на белорусском языке состоятельным и полноценным. Или вы используете его только для того, чтобы засветиться?
Почему язык сегодня не развивается и не охватывает 90% нашего общества — вопрос к филологам и философам. Я не знаю. Знаю, что и в Украине нет такой повальной украинизации, как нам порой говорят. Люди там свободно говорят на русском языке. Но я не согласен с теми родителями, которые сегодня вдруг говорят: зачем моему ребенку учить белорусский язык? Живя в нашей стране, это как минимум невежливо.
