Неверагодна цяжкі ўспамін, жудасны малюнак…
Але ж праз столькі гадоў той дзень паўстае перада мною, быццам гэта адбывалася зусім нядаўна.
Пачатак вясны 1944 года. Халодная непрыветная раніца, усюды пахмурна і вельмі самотна. Учора вечарам бацька сказаў мне, што, як толькі крыху развіднее, паедзем за цэглай у «Капітанавэ». Так на мясцовым дыялекце мы называлі багаты маёнтак, дзе жыў адстаўны капітан. Гаспадарка на зайздрасць: вялікі шыкоўны жылы будынак, розныя іншыя пабудовы, дзве маляўнічыя сажалкі, цяністы парк, велізарны сад… І самая лепшая зямля побач належала капітану, лугі, палеткі з пералескамі. У верасні 1939 года, калі Заходняя Беларусь уз’ядналася з БССР, капітан быў вымушаны пакінуць свае ўладанні.
У вайну маёнтак спалілі, бо немцы маглі тут размясціць паліцэйскі ўчастак. І той ранняй вясной, як толькі сышоў снег, нашы мужыкі, якія мелі цягло, ездзілі на гэтую сядзібу, разбіралі руіны і шукалі прыдатную цэглу. Зрэдку падводы цягнуліся паволі з хутароў, дзе жылі пагарэльцы, бо ад нашых Пешак нічога не засталося, іх немцы палілі два разы. Наша сям’я таксама знайшла нейкі прытулак на хутары Буда, гэта калі ехаць дарогай, дык амаль тры кіламетры да маёнтка.
Тыя паездкі ў «Капітанавэ» былі вельмі небяспечныя, бо ў любы момант у Пешкі маглі наляцець немцы, і тады канец кожнаму, каго ўбачаць і схопяць. І хоць мужыкі гэта разумелі, усё роўна маёнтак іх вабіў, яны рызыкавалі, бо ўсе мы тады жылі толькі адным, якога чакалі тры гады страшнай нямецкай акупацыі. Людзі ведалі, што неўзабаве савецкія воіны пагоняць лютага ворага з нашага краю. Пра гэта нам пастаянна казалі мясцовыя партызаны, і кожны раз вяскоўцы нецярпліва пыталіся: «А калі прыйдуць нашы?» — «Хутка. Так што рыхтуйцеся новыя хаты ставіць, вёску адбудоўваць».
І вяскоўцы рыхтаваліся. Мужыкі пакрысе валілі ў лесе дрэвы, акуратна складвалі ў штабелі бярвенні. Хто-колечы нават прывозіў бярвенні на свае пустыя, асірацелыя падворкі, туды, дзе планаваў ставіць хату. Дрэва ў навакольных лясах было дастаткова, а вось з цэглай — праблема. Дзе яе дастаць у вайну? Нідзе. Як жа тады класці печы, грубкі, без якіх вясковую хату немагчыма сабе і ўявіць? Таму руіны ў маёнтку мужыкі «абследавалі» па-гаспадарску старанна і надзвычай цярпліва — шукалі прыдатную цэглу.
Мы з бацькам выехалі да маёнтка яшчэ прыцемкам. Вельмі спяшаліся, што зусім зразумела. Хацелі прыехаць на месца першымі, каб знайсці больш-менш прыдатную цэглу. Днём туды, канечне, пацягнуцца іншыя мужыкі, значыць, нашы шанцы будуць меншыя. І ўвогуле, рознае можа здарыцца днём, так што марудзіць ніяк нельга. Не думалі і пра хоць які сняданак, у хаце было пуста, і мы адправіліся галодныя. Нават з сабою не ўзялі кавалачка хлеба…
Прыехалі ў маёнтак, і адразу за работу. Мы перабіралі руіны ў розных месцах, спадзеючыся, што недзе ўсё ж яшчэ засталася прыдатная цэгла. Дарэмна. Мужыкі ўжо перакапалі руіны некалькі разоў, забралі нават бітыя цагліны. Руіны былі завалены каменнем, зямлёй, глінай, розным смеццем. Бацька корпаў рыдлёўкай там-сям, злаваўся, пакрыкваў на мяне: «Перабяры тут рукамі, мо што-небудзь знойдзеш. Хоць бітыя цагліны, не вяртацца ж дамоў пустымі».
І я перабіраў. Як зараз адчуваю тую халодную раніцу, бачу перад сабою страшную пустэчу спаленага маёнтка, дзікія руіны. Варочаю каменне, раскідваю смецце, мацаю рукамі зямлю. Ніякіх рукавіц у мяне няма, пальцы змярцвелі ад холаду, і сам увесь дрыжу, стаміўся так, што, здаецца, вось-вось звалюся.
Але ж пакуль трымаюся і думаю толькі пра адно — вось бы выкапаць хаця б некалькі палавінак цаглін. Наконт цэлых — ніякай надзеі, да нас тут здорава папрацавалі гаспадарлівыя вяскоўцы. Бацька неяк дабраўся ў самы вугал руін, там тырчаць нейкія кусты і ляжыць вялікая куча пакарабачанага жалеза, рознага хламу. Ён энергічна ўсё гэта раскідвае, быццам адчувае, што тут пашанцуе. «Ідзі сюды! — заве мяне. — Здаецца, тут яшчэ засталася добрая цэгла, трэба яе хутчэй выбраць».
Бацька не памыліўся: у раскапаным вугле ўпярэмешку зямля і цэгла. Я выцягваю цэглу наверх, бацька ж пашырае раскопкі. Праўда, амаль усе цагліны напалавіну разбітыя, цэлыя трапляюцца рэдка, але ж і такая ўдача радуе нас. «Да гэтага вугла яшчэ ніхто не дабраўся, добра, што мы выехалі так рана, — задаволена гаворыць бацька. — Ты насі цэглу да воза, а я перарыю ўвесь вугал».
Бяру голымі рукамі цагліны, нясу іх да воза, акуратна кладу на зямлю. Наша рахманая кабылка Каштанка, прывязаная да дрэва, без ніякага настрою перабірае ахапак шорсткага сена. Яна глядзіць на мяне, знясіленага, быццам спачуваючы. Мо і сапраўды спачувае нейкім сваім жывёльным інстынктам. А мо тым жа інстынктам адчувае, што ўсю гэтую цэглу, якую я нашу, ёй давядзецца везці па разбітай, у калдобінах, дарозе далёка ў вёску. Праўда, Каштанка за вайну прывыкла да ўсяго, вось толькі хаця б раз добра паела. Куды там, як і людзі, зімою ў холадзе і голадзе. Лягчэй вясною і летам, калі ўсё навокал зелянее і столькі смачнай сакавітай травы. Але зараз ні травінкі, бо толькі нядаўна сышоў снег, усё навокал пустое, чорнае, невясёлае. І гэты ахапак сена непрыемны і зусім нясмачны, але ж лепшага няма і не будзе. Таму і хрумстае яго без ніякага апетыту бедная Каштанка, і глядзіць на мяне сумнымі вачыма, як на сябра па цяжкай долі…
Наша работа працягваецца. Бацька даволі шырока і глыбока раскапаў увесь вугал, і атрымалася яма. Асцярожна дастае цэглу, перадае мне, я хуценька бяру і нясу да воза — такі маленькі канвеер. Мы абодва пакрыты граззю, запыленыя, перапэцканыя, але не звяртаем на гэта ніякай увагі. Клопат толькі адзін — як мага хутчэй выбраць з ямы цэглу, пагрузіць яе і павезці. Бо ўжо дзень, мы нават здзівіліся, што так доўга корпаемся на гэтых руінах.
Ну вось, у яме засталася толькі бітая дробная цэгла, перамяшаная з зямлёй і брудам. Паволі цягнемся да воза, ледзь не падаем ад страшнай стомы. Адпачыць хаця б некалькі хвілін. Дзе там. «Хуценька падавай мне цэглу, я буду класці яе на воз, — кажа бацька. — Затрымаліся мы тут, а яшчэ ж такая далёкая і нялёгкая дарога, ды з грузам. Каб хаця паспець да вечара».
Я бяру цагліну за цаглінай, падаю бацьку, ён акуратна іх укладвае на возе. Пад канец гэтай работы я не адчуваў сваіх рук, балелі плечы, млелі ногі, вось-вось мог зваліцца на халодную зямлю, і, здаецца, ніякая сіла мяне не падняла б. Але такая сіла была — незадаволена бурчаў бацька, часам нават пакрыкваў на мяне, зганяючы сваю злосць, што было ў яго характары.
Нарэшце ўся цэгла перанесена і акуратна ўкладзена на возе, бацька абвязвае яго доўгай вяроўкай, каб па дарозе нічога не растраслося. Запрагае Каштанку, і мы паволі ад’язджаем. Ідзём побач з возам, і мяне непакоіць думка — няўжо ўсю дарогу будзем так пешшу цягнуцца? Я ж не вытрымаю.
Выязджаем на цвёрдую дарогу, якая вядзе ў Пешкі. Тут Каштанцы лягчэй, і яна быццам павесялела. «Лезь на воз, крыху пад’едзь», — кажа мне бацька. Я забіраюся наверх, саджуся на халодныя цагліны. Праз некаторы час уладкаваўся на возе і бацька. Каштанку падганяць асабліва не трэба, яна цягне воз колькі хапае сіл. Так і рухаемся ў бок Пешак.
Чамусьці ўрэзалася ў маю памяць менавіта зваротная дарога. Я сядзеў, стомлены, на возе і пільна пазіраў уперад. «А раптам там немцы?..» — думалася. Хацеў падзяліцца сваёй трывогай з бацькам. Але ж ён сядзеў спакойна і ўпэўнена, з асалодай смактаў самаробную цыгарэту, часам ласкава панукваў Каштанку. Усю вайну наш бацька, Мікалай Цімафеевіч, ніколі нікога і нічога не баяўся, такі ў яго быў характар, хоць не раз трапляў у такія небяспечныя сітуацыі, з якіх амаль не было выйсця. Бацька знаходзіў выхад — дапамагала прыродная кемлівасць, часам яму так здорава шанцавала, што здзіўляліся ўсе вяскоўцы.
Не, не перадаўся мне бацькаў спакой тады, калі мы везлі цэглу. Вельмі ўжо няўтульна і самотна было і на возе, і ў наваколлі. Абапал дарогі раслі старыя дрэвы, якія паволі адыходзілі ад зімы. У іх чорных гаротных постацях была невыказная туга і смутак. Туга і боль ляжалі на пералесках, паплавах, лугах — ну скажыце, які ад усяго гэтага быў настрой у мяне, надзвычай уражлівага з дзяцінства хлопчыка? Да ўсяго яшчэ і страшная стома. І трывожныя думкі, якія наводзілі жахлівы страх: «А раптам у Пешках немцы, што тады? І чаму нам не сустрэўся ні адзін вясковец, хаця ўжо разгар дня і едзем мы доўга?» Былі, былі падставы для трывогі.
Вось і нашы родныя Пешкі, ці, больш правільна, месца, дзе яны былі да вайны. Адны руіны, зарослыя, адзічэлыя падворкі, агароды, горкая пустэча. І ні душы навокал. Не памятаю, як мы разгружалі прывезеную цэглу, ці доўга яшчэ знаходзіліся ў Пешках, калі вярнуліся ў Буду — занадта многа неверагодна цяжкага звалілася ў той дзень на беднага хлопчыка, якому ішоў усяго дзявяты гадок.
І як толькі выехалі з Пешак, я моцна заснуў. А нейкі дзіўны пробліск у памяці трымаецца і цяпер… Мне снілася цёплае лета, наша хата і смачны хлеб. Маці расказала, што ў той дзень мы з бацькам вярнуліся на хутар познім вечарам. Яна перанесла мяне, соннага, з воза ў хату, пасадзіла за стол, дала кавалак хлеба, каб падсілкаваўся. Але ж хлеб выпаў з маіх рук, я зваліўся на падлогу, засцеленую саломай, і праспаў да раніцы…
Нашаму ж бацьку здорава дасталася ад партызанаў за тое, што тады паехаў праз Пешкі ў маёнтак. «У Пешкі больш ні нагою», — строга папярэдзілі яго.
А праз некаторы час на міне падарваўся і загінуў мой пешкаўскі равеснік і сябар. Гэта здарылася якраз на той вясковай вуліцы, па якой мы з бацькам праязджалі тры разы ў той дзень, калі вазілі цэглу. Вось і думаю цяпер: нездарма тады ў маім сэрцы было такое вострае прадчуванне трывогі…
Міхаіл Шыманскі
infong@sb.by
