Медалямі ЮНЕСКА «Віктор Гюго» ўпершыню адзначаны дзеячы мастацтва нашай краіны

Прыхільнікі оперы і сёння памятаюць яркі артыстычны талент, выдатны голас і тыя адмысловыя вобразы, якія стварыла Тамара Ніжнікава на працягу больш за трыццаць гадоў працы на сцэне Дзяржаўнага тэатра оперы і балета. Рэдкае каларатурнае сапрана і філігранная тэхніка. Дыяпазон — ад ля малой да фа трэцяй актавы. У рэпертуары — з два дзясяткі шэдэўраў сусветнай класікі. Ёй апладзіравалі ў Польшчы, Румыніі, Венгрыі, Чэхаславакіі, Германіі, Аўстрыі, Фінляндыі, Швецыі, Канадзе. А тут — знакамітыя кампазітары Пукст, Семяняка, Цікоцкі стваралі спецыяльна для яе. З 1950-х імя Тамары Ніжнікавай было візітнай карткай нацыянальнай оперы.

Цудоўны голас і абсалютны слых яна атрымала ў спадчыну ад бацькоў. Яны спявалі ў розных саборах яе роднай Самары. Нярэдка пад купаламі тых храмаў гучалі і першыя высокія ноты будучай артысткі.

Спяваць і танцаваць яна любіла заўсёды. Вучылася ў музычнай школе, удзельнічала ў мастацкай самадзейнасці. У 1941 годзе павінна была выступаць на Усесаюзным аглядзе народных талентаў у Маскве, але пачалася вайна. А з ёй мара вучыцца, каб стаць артысткай, стала недасягальнай.

У 1943-м Тамара з залатым медалём закончыла сярэднюю школу і паступіла ў родным горадзе ў ваенна-медыцынскую акадэмію. Як і многія дзяўчаты тых часоў, дзяжурыла ў шпіталях, даглядала за раненымі і многа з задавальненнем для іх спявала — лячыла, як сама гаворыць, музыкай. А калі даведалася, што пры маскоўскім Вялікім тэатры оперы і балета — у той час ён знаходзіўся ў Самары ў эвакуацыі — набіраюць моладзь у эстрадную студыю, вырашыла паспрабаваць свае сілы. 

На цудоўны голас 17-гадовай дзяўчыны звярнула ўвагу Марыя Максакава, найвядомейшая савецкая оперная спявачка. З ёй Тамара пачала займацца вакалам, а калі тэатр вяртаўся ў Маскву, Марыя Пятроўна паабяцала даслаць выклік у кансерваторыю. Неўзабаве Тамара стала студэнткай. Вучылася добра, атрымлівала Сталін-скую стыпендыю, кансерваторыю закончыла з адзнакай.

З Маскоўскага музычнага тэатра імя Станіслаўскага і Неміровіча-Данчанкі ў Беларускі тэатр оперы і балета пачынаючую артыстку перацягнула яго прыма Ларыса Александроўская. Маладая спявачка разам з мужам-музыкантам пераехала ў Мінск і ніколі потым пра гэта не пашкадавала.

— Я аб’ездзіла мноства краін, але заўсёды з радасцю вярталася ў Беларусь. Гэтая краіна стала мне роднай, — прызнаецца Тамара Мікалаеўна.

І тут яе таксама палюбілі — публіка, калегі, сябры, вучні. Менавіта ў нашым Вялікім тэатры яе талент дасягнуў сапраўднага росквіту. На яго сцэне Тамара Ніжнікава стварыла незабыўныя, далікатныя і кранальныя, гарэзлівыя і какетлівыя вобразы ў операх класічнага і нацыянальнага рэпертуару — Марфачка і Баба-Лапатуха, Марынка і Ірына, Шамаханская царыца і Джыльда, Віялета, Лэйла, Адэль... І канечне, яе самая вядомая і любімая Разіна з «Севільскага цырульніка» Расіні. З ёй яна некалі дэбютавала.

— Гэта глупства, што мастацтва патрабуе ахвяр. Мастацтва патрабуе вернасці, — сказала неяк Ніжнікава.

Яе жыццё і творчасць — таму пацвярджэнне. Аддавала прафесіі ўсю сябе. Гадавала траіх дзяцей, але заўсёды была, як салдат, — гатовая выйсці і спяваць. І ва ўрадавых канцэртах, і ў вялікіх і малых гарадах, у калгасах і ваенных часцях. 

У 1976-м Тамара Ніжнікава развіталася з опернай сцэнай. Сёння па ўсім свеце спяваюць ужо яе вучні. За сваю доўгую педагагічную дзейнасць у Беларускай акадэміі музыкі яна выхавала не адно пакаленне выдатных артыстаў. Сваім майстэрствам яна і сёння шчодра дзеліцца са студэнтамі.

Яго дэбют на сцэне адбыўся ў ваенныя гады. Сям’я Янкоўскіх жыла тады ў казахскім Джэзказгане. Сярод руднікоў, шахтаў і гор меднага купаросу галоўнай славутасцю гэтага гарадка быў клуб, дзе велізарнай папулярнасцю карыстаўся самадзейны тэатр. На яго спектаклі хадзілі ўсе, у тым ліку і старшакласнік Расціслаў, якога вельмі цікавіла ўсё, што адбывалася на сцэне і за кулісамі. Цікавасць хлопца не засталася незаўважанай. Праз нейкі час у спектаклі па пушкінскіх «Цыганах» яму даручылі ролю маладога цыгана.  Земфіру іграла мажная, кроў з малаком, дзесяцікласніца. Для любоўнай сцэны героям з падушак і матрацаў збудавалі падабенства паляны. Каханне, як і належала ў той час, ігралі вельмі цнатліва — пася-дзелі абняўшыся. А вось развязка атрымалася з пачуццямі: Алека ўдарае нажом маладога цыгана, потым Земфіру, яна падае і... так прыціскае ў падушках свайго партнёра Янкоўскага, што той крычыць: «Пусці, дыхаць няма чым!» У зале, вядома, рогат. Але і поспех быў каласальны. Гэты момант Расціслаў Іванавіч любіць успамінаць.

А на прафесійную сцэну ён выйшаў ужо ў Таджыкістане, у Ленінабадзе. Кіраўнік мясцовага драмтэатра заўважыў таленавітага хлопца ў самадзейнасці Дома культуры, прапанаваў вучыцца ў студыі і заняў у спектаклях.

Адэса, дзе нарадзіўся, пасля Рыбінск, Джэзказган, Ленінабад. З дзяцінства вандраваць па розных гарадах Янкоўскаму прыйшлося нездарма. Бацька Іван Паўлавіч — патомны дваранін, нарадзіўся ў Варшаве, але карані тутэйшыя, радавы маёнтак быў пад Віцебскам. Афіцэр, штабс-капітан лейб-гвардыі Сямёнаўскага палка, служыў у рускай гвардыі, потым — у Чырвонай арміі пад кіраўніцтвам Тухачэўскага. Не абышлося без рэпрэсій, арыштаў і доўгіх ссылак, куды за ім выпраўлялася і ўся сям’я. 

— Бацька быў вельмі адораны чалавек, — расказваў Расціслаў Іванавіч. — Добра спяваў, дэкламаваў вершы, хвацкі апавядальнік і ўслых выдатна чытаў, некалі модна было так чытаць раманы і ў нашым доме.

Артыстычны ген у Янкоўскіх напэўна ж ад бацькі. А вось заснавальнік знакамітай тэатральнай дынастыі бясспрэчна сам Расціслаў Іванавіч. Бо менавіта ён, ужо акцёр Рускага тэатра ў Мінску, прывёз сюды з Саратава, дзе да таго часу асела бацькоўская сям’я, і ўпершыню вывеў на сцэну свайго 14-гадовага малодшага брата Алега — будучага народнага артыста СССР і Расіі. А сёння на слыху імёны ўжо трэцяга пакалення знакамітага «клана».

Сцэне Расціслаў Іванавіч служыць ужо амаль 65 гадоў. Без малога 60 з іх — у Нацыянальным акадэмічным драматычным тэатры ім. М.Горкага. Тут ім пражыта і сыграна мноства роляў. Яго любяць гледачы, на яго спектаклі ходзяць па некалькі разоў. Яго усхваляюць крытыкі і рэжысёры. Між тым у жыцці Янкоўскага маглі быць і іншыя вядомыя сцэны. Не адзін раз знакамітага акцёра пераманьвалі ў лепшыя тэатры Масквы, Ленінграда, Кіева. І, здаралася, ён нават даваў згоду. Але як быццам знарок ледзь не ў апошні момант нейкія жыццёвыя абставіны ўтрымлівалі і не дазвалялі змяніць творчую прапіску. На шчасце. Бо без Янкоўскага немагчыма ўявіць сцэну Рускага. Ён любіць гэты тэатр, і тэатр любіць яго — высакароднага караля і адданага рыцара горкаўскай сцэны.

Быць акцёрам у жыцці Генадзя Аўсяннікава вы-значылася выпадкова. Так ён сам гаворыць. Рана за-стаўся без бацькоў. З трох гадоў яго выхоўвала цётка Марфа Гаўрылаўна, настаўніца матэматыкі. 

Тады ж пачаў займацца ў мастацкай самадзейнасці. Школьны драмгурток вяла настаўніца нямецкай мовы, яна і заўважыла таленавітага хлопца. Яе імя Генадзь Сцяпанавіч заўсёды ўзгадвае з пашанай — Марыя Мікалаеўна Гедда. Менавіта з яе бласлаўлення пасля заканчэння бялыніцкай дзесяцігодкі ён адправіўся ў Мінск паступаць «на артыста». 

У той год, а ішоў 1953-ці, свой курс у тэатральна-мастацкім інстытуце набіраў знакаміты педагог, акцёр і рэжысёр, народны артыст БССР Канстанцін Саннікаў. Аўсяннікава прынялі адразу. А ў 1957-м, пасля заканчэння, ён быў залічаны ў трупу Купалаўскага тэатра. Праўда, чакаць на першай сцэне краіны свайго «зоркавага часу» прыйшлося больш за дзесяцігоддзе.

Неяк спытала: як ён тады сябе пачуваў, пры тым, што ў яго аднакурснікаў — Галіны Талкачовай, Марыі Захарэвіч, Віктара Тарасава — да таго часу ўжо з’явіліся значныя ролі. Адказаў: ніякавата, канешне, было, можа, і зайздросціў крыху, але не крыўдаваў, разумеў, што ў тэатры не бывае, каб адразу пасыпаліся на цябе і Рамэа, і Трэплеў, і Атэла… Такое — рэдкі выпадак, часцей — працяглае, а то і вельмі працяглае чаканне. Так было і ў яго. Праходзіў «школу масавых сцэн», іграў ролі не галоўныя. Але — ярка, самабытна! Майстар эпізоду — часта пісалі тады пра яго крытыкі.

Акцёрам Аўсяннікава зрабіла творчасць Андрэя Макаёнка. Кропкай адліку Генадзь Сцяпанавіч лічыць 1971 год і сваю ролю Цярэшкі Калабка ў спектаклі па п’есе «Трыбунал». Адтуль іграў ужо ва ўсіх п’есах вядомага драматурга: «Таблетка пад язык», «Пагарэльцы», «Выбачайце, калі ласка», «Лявоніха на арбіце»... 

«Майму лепшаму сябру. Цябе Бог паслаў ва ўзнагароду за нешта», — шчыра напісаў некалі Макаёнак на сваёй падоранай акцёру кнізе. Гэты аўтограф ён захоўвае дасюль. 

Вось ужо 58 гадоў на працу Генадзь Аўсяннікаў спяшаецца ў Купалаўскі — у тэатр, які стаў першым і адзіным у яго ацёрскім жыцці. На гэтай легендарнай сцэне ім сыграна мо каля сотні ўжо роляў — рускай класікі, савецкай драматургіі, замежнай, і канечне ж, беларускай. Менавіта ў п’есах Андрэя Макаёнка, Янкі Купалы, Кандрата Крапівы, Івана Мележа, Івана Чыгрынава найбольш ярка праявіўся талент Аўсяннікава. Менавіта вобразы нацыянальнага рэпертуару сталі найбольш значнымі ў яго творчым лёсе. А народны сакавіты гумар, арганічнасць, уменне стварыць непаўторны малюнак ролі — галоўнымі якасцямі прафесіянальнага майстэрства.

Безумоўна, калі трэба, ён можа сыграць і арыстакрата. Але і сам прызнаецца, што ўсё ж пачуваўся б тады не ў сваёй талерцы. 

— Роля простага чалавека — вось гэта маё, — гаворыць Генадзь Сцяпанавіч.

Медаль ЮНЕСКА «Віктор Гюго» заснавана Арганізацыяй па пытаннях адукацыі, навукі і культуры для ўвекавечання памяці выдатнага французскага пісьменніка, творы якога перакладзены на 32 мовы свету. Медалём узнагароджваюцца дзеячы культуры розных краін за значны ўклад у развіццё нацыянальных культур і культурнай разнастайнасці ў свеце.

svirko@sb.by