Мастацтва збліжае душэўна

А выстаўленыя работы трэба было бачыць на свае вочы. Каб асабіста адчуць усю прыгажосць і моц сапраўднага мастацтва. Таго мастацтва, якое шмат у чым дасць фору сучасным суперавангардыстам па сіле свайго эмацыйнага ўздзеяння. 

У чым жа сутнасць героікі і лірыкі мінулага стагоддзя? Вось і Нацыянальны мастацкі музей Беларусі паспрабаваў адказаць на гэтае пытанне, арганізаваўшы аднайменную выставу рускага жывапісу з уласных збораў. Многія з прадстаўленых на выставе работ у апошні раз экспанаваліся ў эпоху, якая стала ўжо гісторыяй — у часы СССР.

Змяніліся стагоддзі, і тое, што ўчора яшчэ здавалася часткай штодзённасці, сёння бачыцца інакш — без навязаных і дакучлівых інтэрпрэтацый, як чыстая гульня колеру і святла, як класічная мастацкая форма. 

Нягледзячы на звыклую ўжо ўстаноўку шукаць у савецкім мастацтве савецкае ці, дакладней, сацрэалістычнае, беглы погляд на выстаўленыя творы дазваляе нам пераканацца: не ідэалогія вызначала фармат і напрамак развіцця мастацтва (часткова толькі выбар некаторых тэм або сюжэтаў), а сама жывапісная стыхія, пластычная мова і воля мастака. І ў сувязі з гэтым міжволі даводзіцца канстатаваць, што не Максім Горкі быў натхняльнікам рускіх жывапісцаў мінулага стагоддзя, а французкія імпрэсіяністы другой паловы XIX стагоддзя і рускія імпрэсіяністы пачатку стагоддзя XX. Імпрэсіяністычнае разуменне формы, колеру, святла ляжыць у аснове рускага, так званага сацыялістычнага рэалізму. Гэтаксама як мова акадэмічнага мастацтва, што ідзе яшчэ ад класіцызму, ляжыць у аснове жывапісу перадзвіжнікаў, якія часта свядома ўхіляліся ад залішняй, як уяўлялася, жывапіснасці. Таму так арганічна на адной выставе глядзеліся і тыя мастакі, што заявілі пра сябе яшчэ на мяжы XIX-XX стагоддзяў — Ігар Грабар, Ілья Машкоў, Пётр Канчалоўскі, Ісаак Бродскі, так і тыя, што сталі вядучымі майстрамі ў першай палове ХХ стагоддзя — Аляксандр Герасімаў, Сяргей Герасімаў, Георгій Піменаў, Аляксей і Сяргей Ткачовы, Рыгор Ніскі, Аркадзь Пластаў. У іх работах, у першую чаргу, мы бачым суб’ектыўнае, унутранае. І ў меншай ступені — сацыяльнае. Быць можа, таму, што савецкая ўлада прыклала каласальныя намаганні, каб сцерці любыя сацыяльныя адрозненні.

Абавязкова варта адзначыць, што Нацыянальны мастацкі музей Беларусі актыўна развівае супрацоўніцтва з цэнтральнымі і рэгіянальнымі музеямі Расіі. Паводле слоў яго дырэктара Уладзіміра Пракапцова, у музея даўно завязаліся партнёрскія адносіны з расійскімі калегамі, якія прадстаўляюць не толькі вядучыя музеі (Дзяржаўная Траццякоўская галерэя, Дзяржаўны Рускі музей, Дзяржаўны Эрмітаж), але і размешчаныя ў рэгіёнах краіны, напрыклад, у Смаленску, Яраслаўлі, Бранску. З калегамі Нацыянальны мастацкі музей рэалізуе сумесныя праекты, калі экспанаты з яго фондаў выстаўляюцца ў Расіі, а з фондаў расійскіх музеяў — у Беларусі. “У супрацоўніцтве з калегамі нашы магчымасці бязмежныя. Галоўнае, што гэта не аднабаковы працэс”, — лічыць Уладзімір Пракапцоў. У якасці прыкладу ён прывёў той факт, што Нацыянальнаму мастацкаму музею былі перададзеныя на дэпазіт восем слуцкіх паясоў з калекцыі Дзяржаўнага гістарычнага музея Расіі.

Уладзімір Пракапцоў асабліва адзначае важнасць вяртання на радзіму вывезеных падчас Другой сусветнай вайны на Захад або перададзеных у Расію культурных каштоўнасцяў, якія па праву належаць беларускаму народу. “Мы будзем імкнуцца набыць такія экспанаты на аўкцыёнах або абмяняць на нейкія іншыя творы мастацтва. Праўда, у нашага музея такой практыкі пакуль не было, тым не менш на Захадзе яна існуе. І, калі адпаведная норма будзе ўведзена на заканадаўчым узроўні, такі варыянт не выключаны. А пакуль гэта магчыма толькі тэарэтычна”, — сказаў дырэктар НММ. Ён таксама дадаў, што пры Савеце Міністраў Беларусі працуе спецыяльная камісія па выяўленні, вяртанні, сумесным выкарыстанні і ўвядзенні ў навуковы і культурны абарот нацыянальных культурных каштоўнасцяў, якія апынуліся за межамі краіны.

На пытанне пра тое, да якой школы ў большай ступені імкнецца беларускае мастацтва — да рускай або еўрапейскай, Уладзімір Пракапцоў адназначна адказаў: да еўрапейскай. “Гэта відаць і па беларускім іканапісе. Пры гэтым прасочваецца ўплыў рускай мастацкай школы. Беларусь заўсёды знаходзілася на стыку культур розных краін і ўбірала ў сябе ўсе іх дасягненні. Гэта характэрна для нацыянальнай культуры ў цэлым, а не толькі для выяўленчага мастацтва. Тым не менш мы павінны захаваць характэрныя асаблівасці нацыянальнай культуры, якія ярка праяўляюцца ў апошняе дзесяцігоддзе”, — адзначыў дырэктар Нацыянальнага мастацкага музея.

Звернемся да багатай практыкі абменных расійска-беларускіх выстаў. Адна з іх — сумесная экспазіцыя з фондаў Яраслаўскага мастацкага музея і Нацыянальнага мастацкага музея Рэспублікі Беларусь — была прымеркавана да 75-годдзя Мітрапаліта Мінскага і Слуцкага Філарэта, яго 32-гадоваму служэнню на землях Беларусі. Сямейныя карані Уладыкі вядуць да Яраслаўля. У гэтым волжскім горадзе захоўваецца памяць пра прадзеда Мітрапаліта Філарэта Івана Аляксандравіча Вахрамеева (1843 — 1908). Знаходзячыся на пасадзе гарадскога галавы, Іван Аляксандравіч шмат зрабіў для выратавання багацейшай духоўнай, мастацкай і культурнай спадчыны Яраслаўля. На яго ахвяраванні ў Яраслаўлі ў пачатку XX стагоддзя была ажыццёўлена першая навуковая рэстаўрацыя царквы Ільі Прарока XVII стагоддзя, храм быў выратаваны ад разбурэння. Быўшы збіральнікам старажытных кніг і рукапісаў, Іван Вахрамееў спрыяў выданню першых навуковых прац па гісторыі і вывучэнні помнікаў яраслаўскага іканапісу і архітэктуры. Ён садзейнічаў папаўненню новымі экспанатамі збору першага яраслаўскага музея.

Прадстаўленыя летась у Мінску 33 абразы XVI-XIX стагоддзяў са збору Яраслаўскага мастацкага музея прысвечаны іканаграфіі двух свяціцеляў, якія найбольш шануюцца ў праваслаўі, — архіепіскапаў Міколы Мірлікійскага і Іаана Залатавуста. Частка гэтых ікон паходзіць з храмаў Яраслаўля і была вядомая Івану Аляксандравічу Вахрамееву.

Цікава было даведацца, што Яраслаўскі мастацкі музей захоўвае каля 2000 твораў іканапісу XIII — пачатку XX стагоддзя. Гонарам калекцыі, акрамя старажытных помнікаў, па праву лічацца абразы XVII стагоддзя — перыяду яркага росквіту Яраслаўля. У той час Яраслаўль быў другім пасля Масквы горадам Рускай дзяржавы па насельніцтве і трэцім па багацці. У горадзе на купецкія сродкі будавалася мноства каменных прыходскіх цэркваў, для ўпрыгожвання якіх ствараліся грандыёзныя іконныя ансамблі. Тады ж склаліся і асноўныя вядомыя рысы яраслаўскіх ікон: манументальнасць вобразаў, вытанчанасць малюнка і арнаментаў, яркая палітра, пабудаваная на кантрасных спалучэннях колераў, любоў да падрабязнага аповеду, мноства ікон са шматлікімі клеймамі.

Выбар твораў для мінскай выставы быў прадвызначаны яе тэмай. З першых стагоддзяў хрысціянізацыі ўсходнія славяне асабліва ўшаноўвалі свяціцеля Мікалая. Яму прысвечана больш храмаў, чым любому іншаму святому. Менавіта да яго, праслаўленага многімі цудатварэннямі, людзі розных саслоўяў і заняткаў звярталіся з малітвай у цяжкіх абставінах жыцця.

Адной з найстаражытных на выставе з’яўлялася ікона свяціцеля Мікалая з 14 клеймамі жыція, датаваная сярэдзінай XVI стагоддзя. Падобная выява свяціцеля ў рост з евангеллем у правай руцэ набліжаная да цудатворнага абраза “Міколы Зарайскага”, паводле падання, прынесенага ў Разань у 1225 годзе з Корсуні і звязанага з трагічнымі падзеямі мангола-татарскага нашэсця. 

Не менш распаўсюджанымі былі і паясныя выявы свяціцеля Мікалая з сімваламі “Нікейскага цуду” (325 г.): Божая Маці, якая працягвае святому Міколу амафор, і Збавіцель, які вяртае свяціцелю евангелле. Да такога тыпу адносіцца ікона сярэдзіны XVI стагоддзя, якая паходзіць з Барысаглебскага манастыра пад Растовам Вялікім. 

Вобраз Міколы Мажайскага канца XVI стагоддзя праславіўся ў Мажайску як цудатворны. Разная ікона адпавядае роставай выяве свяціцеля з паднятым мячом у правай руцэ і крэпасці з храмам у левай.

Асаблівую цікавасць уяўлялі абразы XVI-XIX стагоддзяў святога Мікалая менавіта з жыційнымі клеймамі. Падбор клейм сведчыць пра распасюджанасць таго ці іншага аспекту шанавання святога Мікалая ў розны час. Найбольш ранні з іх змяшчае 14 выразных жыційных сцэн, якія шчыльнай стужкай акружаюць буйны сярэднік з велічнай фігурай св. Мікалая ў рост — тып “Міколы Зарайскага”. У іконе св. Мікалая першай трэці XVII стагоддзя непасрэдна падкрэслена значнасць жыційных клейм: па памерах яны роўныя цэнтральнаму полю з паясной фігурай свяціцеля, а таксама выразна выдзелены на зялёным фоне поля кожны з васьмі сюжэтаў, які ўяўляе суцэльную карціну з развітой кампазіцыяй і выдатнай тэхнікай пісьма.

Эвалюцыю жывапіснасці і вытанчанасці стылю яраслаўскага іканапісу ілюструе сюжэт сярэдзіны XVII стагоддзя, блізкі да твораў з іканапіснай майстэрні Строганавых. Светлым празрыстым каларытам і мініяцюрнай вытанчанасцю малюнка клейм вылучаецца ікона “Св. Мікалай” з 14 жыційнымі сцэнамі. Характэрна, што сярод іх прысутнічае цудоўная сцэна выратавання ад утаплення дзіцяці ў Кіеве, якая рэдка сустракаецца ў рускіх абразах, але, як правіла, прысутнічае ва ўкраінскіх і беларускіх. 

Абраз “Свяціцель Мікалай Цудатворац” канца XVIII стагоддзя сведчыць пра прыхільнасці традыцыі ў іканаграфіі і стылю “залатога стагоддзя” яраслаўскага іканапісу. Урачыста-статычны “Мікола Мажайскі” другой паловы XVIII стагоддзя вылучаецца яркім насычаным колерам, дбайна прапрацаванымі дэталямі, барочным кантрастам каларыту.

У праваслаўнай традыцыі глыбока шануецца свяціцель Іаан Залатавуст — найвялікшы прапаведнік, стваральнік чыну літургіі, якую і цяпер служаць у храмах. Яго выява на іконе першай паловы XVI стагоддзя ў рост, з евангеллем у руцэ блізкая да старажытнай іканаграфіі Міколы Зарайскага. У велічным вобразе, напісаным на мяжы XVII-XVIII стагоддзяў, адчуваецца ўплыў гравюры і іконы вядомага майстра Сямёна Спірыдонава Халмагорца — унізе з’яўляюцца жыційныя сцэны раства Іаана і перанясення мошчаў свяціцеля. Сапраўды ўнікальнай з’яўляецца ікона першай чвэрці XVII стагоддзя, якая змяшчае 52 жыційныя сцэны. Мініяцюрны жывапіс клейм, дапоўнены скорапісам, блізкі да манеры строганаўскіх абразоў.

Рэдкасцю для іканапісу XVII стагоддзя з’яўляюцца царскія дзверы з сельскай царквы, на створках якіх па старажытнай традыцыі адлюстраваны творцы літургіі Васіль Вялікі і Іаан Залатавуст, а не евангелісты, як было прынята ў той час. Згодна са старажытнай візантыйскай традыцыяй агульнага шанавання Трох вялікіх сусветных свяціцеляў, Іаан Залатавуст часта паказваўся разам з Васілём Вялікім (329-379) і Рыгорам Багасловам (329-389), у яраслаўскім абразе да іх часта далучаецца св. Мікалай. Так яны прадстаўлены на цудоўнай іконе першай чвэрці XVIII стагоддзя — натхнёныя, у палымнеючай і залатой вопратцы, якія знаходзяцца ў маленні Святой Тройцы. Традыцыйным рысам лікаў свяціцеляў іканапісец здолеў надаць жывую індывідуальнасць. На прадстаўленай у Мінску іконе XVII стагоддзя, якая паказвае свяціцеляў у маленні, дабаўлена велікамучаніца Кацярына і Мітрапаліт маскоўскі Філіп, пацярпелы пры Іване Грозным.

Заступнікамі і абаронцамі Яраслаўля лічыліся князі першай дынастыі — Васіль і Канстанцін — і родапа­чынальнік другой дынастыі Фёдар Чорны з сынамі Давідам і Канстанцінам. Разам з Ільёй Прарокам і св. Мікалаем яны ў Мінску былі прадстаўлены на іконе XVII стагоддзя з царквы Параскевы Пятніцы, узведзенай на месцы, дзе ў бітве з татарамі ў 1257 годзе загінуў Канстанцін Усеваладавіч і многія жыхары горада. А ікона сярэдзіны XVIII стагоддзя, якая паказвае св. Мікалая і святых яраслаўскіх князёў у маленні Толгскай іконе Божай Маці, утрымлівае часцінку мошчаў князёў, якія захоўваліся ва Успенскім саборы Спаскага манастыра.

Дарэчы, тая яраслаўская выстава была дапоўнена беларускімі абразамі, адзін з якіх — “Прарокі Ісая ды Іерэмія” 30-х гадоў XVIII стагоддзя з Успенскага сабора Жыровіцкага манастыра — у 2009 годзе ў ліку сямі іншых перададзены ў збор Нацыянальнага мастацкага музея Рэспублікі Беларусь пры актыўным садзеянні Мітрапаліта Філарэта. Ікона знаходзілася ў прароцкім радзе трох’яруснага іканастаса пачатку XVIII стагоддзя. Прарокі не маюць прамых аналагаў сярод захаваных беларускіх ікон XVII-XVIII стагоддзяў. Іх характарызуе змястоўнасць і веліч вобразаў царкоўнага мастацтва і разам з тым выдатная тэхніка ў стылі рэалістычнага еўрапейскага жывапісу эпохі барока. Характэрна адсутнасць на іконе разнога арнаментальнага фону. Пра захаванне старажытнай традыцыі ў базыльянскі перыяд гісторыі беларускай царквы сведчаць царкоўна-славянскія тэксты на скрутках з прароцтвамі. 

А вось паказаная на выставе ікона “Выбраныя святыя Васіль Вялікі, Рыгор Багаслоў, Іаан Залатавуст” XVIII стагоддзя з царквы Раства Багародзіцы ў вёсцы Шарашова Брэсцкай вобласці мае характэрныя рысы беларускай школы. Свяціцелі прадстаўлены ў рост, на фоне высокай каланады і пазалочанага графічнага арнаменту. Майстар надаў аб’ёмна-пластычным лікам святых выразныя партрэтныя характарыстыкі. У выяве велічных фігур ва ўрачыстым маляўнічым адзенні праяўляюцца народныя рысы. Незвычайна абазначэнне імёнаў свяціцеляў на німбах. 

У сваю чаргу “Свяціцель Мікалай” XVIII стагоддзя з Крыжаўзвіжанскай царквы вёскі Аброва той жа Брэсцкай вобласці — гэта прыклад мясцовага позняга барока, са шчыльным запаўненнем жывапіснага поля. Свяціцель стаіць на ўзвышэнні, у архірэйскім уборы, расшытым золатам і срэбрам. Аблічча добрага мудрага свяціцеля характэрнае для беларускага іканапісу. Святы прадстаўлены з евангеллем. Унізе ў аддаленні — характэрныя для позняга іканапісу храмы з купаламі.

У той жа час ікона “Свяціцель Мікалай” канца XVIII стагоддзя ілюструе пераход ад традыцыйнага іканапісу да прафесійнага акадэмічнага жывапісу з правільным малюнкам і святлоценявой мадэліроўкай аб’ёму. Амафор, размаляваны буйнымі яркімі кветкамі, перадае характэрныя ўзоры ткацтва барочнага стылю. 

Выстава “Святыя заступнікі ў праваслаўным іканапісе” стала трэцяй па ліку ў шэрагу сумесных праектаў Мінска і Яраслаўля. Багацейшыя музейныя зборы Яраслаўля і фонды Нацыянальнага мастацкага музея ў Мінску даюць магчымасць працягу такога плённага супрацоўніцтва і ў далейшым.

Дарэчы, пазнавальнай была інфармацыя аб тым, што ў фарміраванні яраслаўскай іканапіснай школы вялікую ролю адыгралі густы жыхароў горада. Многія цэрквы будаваліся на іх сродкі, яны ж вырашалі, каму дару­чыць напісанне ікон. Заказчыку належала важнае слова пры выбары сюжэтаў ікон. Мясцовыя купцы прыцягвалі лепшых мастакоў з розных абласцей краіны — Вялікага Усцюга, Ноўгарада, Масквы, Кастрамы. Сярод іх — Фёдар Зубаў, Гурый Нікіцін, Сямён Спірыдонаў. Разам з тым у Яраслаўлі стваралася мясцовае мастацкае асяроддзе. Так узнікаў іканапіс дэмакратычны, свецкі, блізкі народнаму погляду на свет, адзначаны самабытнасцю і стылявой блізкасцю работ розных майстроў. 

У цэлым адзначаеш для сябе тое, што для яраслаўскага абраза XVII — XVIII стагоддзяў характэрна яркая відовішчнасць, атмасфера свята, прыхільнасць майстроў да жывой перадачы адлюстраваных падзей, насычаная колеравая гама твораў, графічнасць контураў, любоў да арнаментацыі адзення, класічная тонкасць пісьма, нярэдка мініяцюрнага, выкарыстанне золата і срэбра. 

Варта адзначыць, што калекцыя рускага мастацтва — адна з самых значных у зборы Нацыянальнага мастацкага музея Беларусі, і рэлігійная тэма займае ў ёй годнае месца. У экспазіцыі “Хрысціянства і хрысціяне ў творчасці рускіх і беларускіх мастакоў сярэдзіны XIX — пачатку ХХ стагоддзя”, якая праходзіла ў музеі, было прадстаўлена тры дзясяткі твораў жывапісу, скульптуры, іканапісу на рэлігійную тэму. 

Нярэдка і партрэтны жанр станавіўся выразнікам найноўшай гісторыі хрысціянства, прадстаўляючы людзей, якія адыгралі ў гісторыі сваю ролю. Упершыню на выставе экспанаваўся партрэт мітрапаліта Іосіфа Сямашкі — аднаго з актыўных дзеячаў уз’яднання ўніятаў з Праваслаўнай царквой, напісаны ў 1849 годзе беларускім мастаком Іванам Хруцкім. Там жа можна было ўбачыць, да прыкладу, карціны Гараўскага і Крамскога, Лосева і Паленава, Сухадольскага і Несцерава. А яшчэ драўляныя скульптуры святых, разныя царскія дзверы, адрэстаўраваныя айчыннымі майстрамі.

Варта падкрэсліць, што ў адрозненне ад майстроў акадэмізму мастакі дэмакратычнага напрамку, звяртаю­чыся да гісторыі даўно мінулых дзён, не гублялі сувязь з навакольным светам. Так, у жывапісных работах Васіля Паленава на тэму “З жыцця Хрыста” ўражвае рэалістычная перадача прыроды (мастак не раз бываў у Палесціне), а таксама простыя кампазіцыйныя рашэнні — напрыклад, “Хрыстос, які сядзіць”. Прадстаўлены і эпізоды, якія адносяцца да паўсядзённага хрысціянскага жыцця — “Хросны ход на водаасвячэнне ў вёсцы” Івана Трутнева, “Споведзь” Мікалая Неўрава, “Сустрэча іконы” Пятра Сухадольскага. У творчасці Міхаіла Несцерава шмат своеасаблівых сімвалаў вечнасці, перададзеных з дапамогай сучасных жывапісцу формаў.

А крыху пазней у Нацыянальным мастацкім музеі праходзіла выстава “Муж, мужчына, воін”, на якой быў прадстаўлены іканапіс канца ХVIII — пачатку XIX стагоддзя са збору Веткаўскага музея стараверства і беларускіх традыцый.

83 музейныя прадметы — цікавыя стараверскія і беларускія праваслаўныя, перш за ўсё народныя, абразы, якім маліліся ў простых вясковых хатах. Творы адлюстроўваюць асаблівасці воінскага культу ў канкрэтных традыцыях аднаго рэгіёна — Веткаўскага. Многія абразы ўнікальныя тым, што сведчаць пра культуру тых вёсак, якія больш не існуюць. 

Ідэя абароны радзімы — як краіны і айчыны, так і мацярынскага, роднага дома і сваёй сям’і — знаходзіць жыватворныя вытокі ў шматвяковай традыцыі выхавання патрыятызму.  

…У “нябесным воінстве”, якое суправаждае рэальнага воіна і войска, побач паўстаюць і скачуць Георгій Пераможца, гоцкі воін IV стагоддзя Мікіта і рускія князі — браты Барыс і Глеб. На чале воінаў — архангел Міхаіл. Яны становяцца заступнікамі воінаў, іх духоўнымі ідэаламі, што з’явіліся ў бачных вобразах. Узнікае і асабістая сувязь праз святое імя. Сувязь паміж рэальным ратнікам і яго нябесным воінам-заступнікам — у даруемай зямному салдату духоўнай сіле здзейсніць “святую справу”, ратны подзвіг у канчатковым і першапачатковым сэнсе: перамагчы сілы зла. У XII-XIV стагоддзях узнікае цэлы шэраг святых воінаў — ваяўнікоў “за бліжняга свайго”. Ідэя нацыянальнай незалежнасці нараджаецца ў крыві і подзвігах.

На выставе бачна адчувалася, як вобразы хрысціянскіх святых воінаў пранізаны глыбіннай энергіяй народнай культуры. Для яе не менш важным з’яўляецца перамога як пераадоленне бяды. Вайна як парушэнне сусветнага парадку абавязкова павінна быць знішчана, а сам свет вяртаецца ў кругазварот стварэння. Сотні воінаў праваслаўнага календара становяцца ў адвечнае кола календара земляробчага. Абарона ад рэальных ворагаў у іх вобразах дапаўняецца роляй абаронцаў ад хвароб, ад разбойнікаў і дзікіх звяроў, “ад нячыстых духаў” і “ад злых чараў”. Аднаўляецца цэласнасць свету — і святыя “воинственники” становяцца ўдзельнікамі, перш за ўсё, земляробчага працэсу. Георгій-Пераможца адмыкае вясновую зямлю. І ён жа на абразе абавязкова і вечна паражае дзідай змея, а імя яго паўтараецца ў сімвалах воінскіх узнагарод, у сельскім абрадзе першага “Юр’еў­скага” вясновага выгану жывёлы, у лёсе сялянскага хлопчыка і ў імені Георгіеўскага кавалера. Князі Барыс і Глеб, стаўшы народнымі “хлебнікамі”, увабралі энергію старажытных сонечных бажаствоў-блізнят і па-хрысціянску паказалі мужнасць ахвярнасці, папярэджваючы і нас пра жах братазабойчай вайны.

 Якім “воінскім” абразам маліліся ў простых вясковых дамах-хатах? Як сіла мацярынскай малітвы, гарачае жаданне захаваць сына, мужа, бацьку — вярнуць іх жывымі ў родны дом, да мірных заняткаў — назапашвалася і перадавалася душам, якія змагаліся? Як узрастала гэтая сіла ў душах хлопчыкаў, юнакоў? Як вобраз ідэальнага воіна закладваўся ў характар?.. Воінская тэма — адвечная ў традыцыйнай культуры — хвалявала аўтараў праекта шмат гадоў запар. Упершыню гэты напрамак даследаванняў аформіўся як цэласны комплекс да 1995 года — года 50-годдзя Перамогі над фашысцкай Германіяй. Але работа працягваецца і сёння. Вынікамі сталі экспедыцыйныя матэрыялы з унікальнымі звесткамі, атрыманымі ад мясцовых жыхароў Веткі, невялікага гарадка ў Гомельскай вобласці, праваслаўных і старавераў. 

— Фальклорныя тэксты істотна растлумачылі і ажывілі сітуацыю, загучалі галасы асобных традыцый, — гаварыла, памятаю, куратар выставы Алена Карпенка, загадчыца аддзела старажытнабеларускага мастацтва Нацыянальнага мастацкага музея. — Нашы зборы стараверскіх і беларускіх праваслаўных абразоў паказалі структурнасць культуры і адкрылі яе рэальныя мясцовыя асаблівасці. 

Многія з паказаных твораў былі адрэстаўраваныя сіламі спецыялістаў музея. Аднак у некаторых іконных дошках яны спецыяльна пакінулі сляды рэальных войнаў — адтуліны ад асколкаў снарадаў. Праект суправаджаўся публікацыямі: былі аўтарскія выданні Веткаўскага музея, кнігі “Веткаўская ікона”, “Галасы мёртвых вёсак”, “Жывая вера — Ветка”. Тэма развівалася і ў шэрагу сумесных выстаў у гарадах Беларусі: Магілёве, Мінску, Віцебску. Першая выстава “Георгій Пераможца…” адкрывалася сумесна з Гомельскім абласным краязнаўчым музеем. Але ўсякі раз экспазіцыі высвечвалі ўсё новыя аспекты ў воінскай культуры продкаў і ў духоўнай спадчыне, паколькі будаваліся з прыцягненнем матэрыялаў розных мясцовасцяў. Штораз прадстаўляўся “нябесны рад” воінскіх вобразаў у супастаўленні з “зямнымі” экспанатамі, ваеннымі атрыбутамі.

Асноватворным стала яшчэ адно сэнсавае вымярэнне, а менавіта — проціпастаўленне вайны і міру. Кожная рэч з ваеннай памяццю, паглыбіўшыся ў прастору сэнсу, вяртала сабе і нам духоўную годнасць. Кожная рэч магла рэзаніраваць з прасторай і часам, выяўляючы вечнае — назапашванне духоўных каштоўнасцяў як параметраў устойлівасці культуры — і трапятліва кароткае — чалавечае жыццё. Просты салдат Іван дасылаў з фронту дадому лісты-трохвугольнікі, а яго жонка і маці ў старэнькай хаце маліліся святому воіну Іаану, “каб жывы дадому прыйшоў…”.