Рэшткі былой сядзібы Наднёман — адзін з 10 аб’ектаў Уздзенскага раёна, унесеных у Дзяржаўны спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей краіны. Тут у свой час жыў і рабіў свае навуковыя адкрыцці таленавіты беларускі вучоны-прыродазнавец Якуб Наркевіч-Ёдка (1847—1905). Выдатны фізік, медык, біёлаг, вынаходнік электраграфіі — у XIX стагоддзі яго імя ведалі ва ўсім свеце. Доўгі час сядзіба знатнага роду была ў заняпадзе, ператваралася ў руіны. Зараз дзякуючы намаганням фізіка Уладзіміра Самуйлава Наднёман аднаўляецца і вяртаецца да жыцця.
Дзякуючы намаганням Уладзіміра Самуйлава сядзіба Наднёман вяртаецца да жыцця. Прабацька мабільніка
Пра славутага земляка Якуба Наркевіча-Ёдку дырэктар Уздзенскага раённага гісторыка-краязнаўчага музея Тамара Лухверчык можа гаварыць бясконца:
— Вучыўся ў Вене, Парыжы, Фларэнцыі. Чытаў лекцыі ва ўсіх вядучых універсітэтах свету. Высокаадукаваны чалавек, сур’ёзна займаўся многімі навукамі. Стаяў ля вытокаў стварэння радыё. За тытул вынаходніка радыё спрачаюцца некалькі вучоных — расіянін Папоў, італьянец Марконі, серб Цесла. Але менавіта Наркевічу-Ёдку належыць першынства, гэта пацверджана і дакументальна: раней за ўсіх ён вынайшаў і выкарыстаў спосаб бесправадной перадачы і прыёму электрамагнітных хваляў на адлегласці з мэтай перадачы інфармацыі. Французскія газеты называлі яго не інакш як «электрычным чалавекам». Ён быў знаёмы са многімі выдатнымі дзеячамі свайго часу. Напрыклад, у спісе спонсараў першага ў Расіі рускамоўнага метэаралагічнага часопіса побач з Мендзялеевым стаіць імя Наркевіча-Ёдкі.
Сапраўдны геній, чалавек, які апярэдзіў свой час. Яго вынаходніцтвы леглі ў аснову і сучаснай мабільнай сувязі. Гэта думка гучала на міжнароднай канферэнцыі, якая праходзіла летась ва Уздзе з нагоды 170-годдзя Якуба Наркевіча-Ёдкі. Дарэчы, удзел у ёй разам з навукоўцамі прымалі і многія сваякі вынаходніка з розных краін, у тым ліку на радзіме продкаў упершыню пабывала ўнучка вучонага Ізабэла з Польшчы.
Ніякай містыкі — навука
Сярод мясцовых жыхароў пра Наркевіча-Ёдку хадзілі неверагодныя чуткі, быццам ён у змове з самім Перуном і той яму дапамагае. А што яшчэ маглі падумаць сяляне, калі пан на сваім полі ўсталяваў нейкія вышкі, ад іх пускаў у глебу правады, і град тыя палі не біў, а зямля толькі пладародзіла. Але ніякай містыкі — на тым доследным полі Наркевіч-Ёдка вывучаў уплыў атмасфернай электрычнасці на стан, рост і ўраджайнасць раслін.
А ў сваім маёнтку Наднёман у 20-метровай вежы абсталяваў навуковую лабараторыю з усімі неабходнымі для эксперыментаў найноўшымі прыборамі, меў у тым ліку і сваю метэаралагічную станцыю, між іншым адну з буйнейшых у заходняй частцы Расійскай імперыі.
Але задоўга да навуковых даследаванняў Наркевіч-Ёдка ўсур’ёз займаўся музыкай, як піяніст з поспехам гастраляваў па Еўропе, яго ў захапленні слухала ўся эліта таго часу. Канцэрты і музычныя вечары ладзіліся ім і ў Наднёмане.
Рэканструяваная ўязная брама з флігелямі, пад адным з якіх у падвале — кумысніца. Да вывучэння медыцыны спадара Якуба прывялі трагічныя абставіны. У 25 гадоў ад сухотаў памерла яго сястра. З таго часу ў сваёй дзейнасці ён стаў надаваць вялікую ўвагу лячэнню «слабагрудых» (туберкулёзных) хворых. У 1882 годзе непадалёк ад сваёй сядзібы адкрыў прыватны санаторый, дзе прымяняў вынайдзены ім новы спосаб лячэння — электратэрапію. У дапаўненне — сонечныя і паветраныя ванны, гімнастыка, мінеральная вада з мясцовай свідравіны, свежы кумыс. Для яго вытворчасці ў Наднёман завезлі з Башкірыі коней і спецыялістаў па вырабе цудадзейнага напою. Кумысу гатавалі да
5 тысяч бутэлек — пацыентам санаторыя і для раздачы мясцовым жыхарам. На летні сезон у Наднёман прыязджала шмат знатных асоб, але лячыў прафесар і сялян, прычым бясплатна.
Па поклічы душы
Якуб Наркевіч-Ёдка памёр у 1905 годзе. Апошні ўладальнік сядзібы — яго сын Конрад пасля рэвалюцыі ў 1921-м пераехаў у Кракаў. Маёнтак застаўся безгаспадарным. Частку бібліятэкі вывезлі ў Акадэмію навук, частка кніг была страчана. Навуковыя прыборы, жывапіс, мэблю размеркавалі па розных установах. Што дзе, невядома і дасюль, паметак пра належнасць да маёмасці Наркевіча-Ёдкі на рэчах не было.
Да вайны ў спустошаным будынку размяшчаліся калгас «Наднёман», машынна-трактарная станцыя, працавалі курсы для механізатараў. А ў 1944-м яго ўзарвалі партызаны, мясцовыя старажылы расказваюць, не хацелі, каб дастаўся немцам. З таго часу маёнтак пачаў ператварацца ў руіны. Нешта разбіралі на будаўніцтва людзі, нешта развальвалася само. Апошняе буйное разбурэнне здарылася ў 1995-м — не стала галоўнай, самай высокай вежы.
Партрэт Якуба Наркевіча-Ёдкі работы А.Бяляўскага.
У савецкі час пра Наркевіча-Ёдку не ўспаміналі. Толькі ў 1980-я яго імя і дзейнасць вярнуў з нябыту вучоны-краязнавец Уладзімір Кісялёў. У 1990-я былі спробы ўзяцца за аднаўленне сядзібы Наднёман, але безвынікова.
Са сродкамі вельмі шмат дапамагае Міжнародны дабрачынны фонд «Навука вакол нас». Але тым не менш справа аднаўлення сядзібы няпростая. Навошта вучонаму такія клопаты? Уладзімір Аляксандравіч пытанню здзіўлены:
— Як навошта? А хто ж тады? Дый душа патрабуе. Наркевіч-Ёдка — наш беларускі геній, незвычайна рознабаковы вучоны, у тым ліку фізік. Яго прафесійная дзейнасць мне зразумелая і блізкая, займаюся ў многім аналагічнымі навуковымі пытаннямі, толькі ўжо на ўзроўні нанатэхналогій. З маладосці бачыў дыялектыку гэтай сядзібы, здаўна цікавіўся яе гісторыяй. Таму, калі з’явілася магчымасць аднавіць Наднёман, узяўся за гэтую справу. Наогул не лічу, што раблю нешта асаблівае.
«Ліс» — на месцы
Будаўнічыя работы на сядзібе вядуцца з 2016-га, па сутнасці — трэці сезон. Рэканструявана ўязная брама з флігелямі, кумысніца пад адным з іх у падвале, асобна — карэтны хлеў і бровар.
Да пытанняў аўтэнтычнасці Уладзімір Самуйлаў ставіцца па-навуковаму адказна і скрупулёзна. Сядзіба — гісторыка-культурная каштоўнасць, знаходзіцца пад наглядам Мінкульта. Аднаўляецца ўсё максімальна набліжана да арыгінала, выкарыстоўваюцца спецыяльныя будаўнічыя матэрыялы, працуюць вопытныя архітэктар і рэстаўратары.
Дубовыя вароты — у першапачатковым выглядзе, флігелі, як і некалі, пакрыты асінавай гонтай, вянчае браму радавы герб «Ліс».
Першымі вынікамі Уладзімір Самуйлаў задаволены:
— Мабыць, больш у Беларусі такой брамкі не знойдзеш: настолькі ў ёй усё лагічна, прыгожа і правільна, што вока радуецца. Хоць імя колішняга архітэктара невядома, але глядзіш, адразу зразумела: не просты тагачасны будаўнік займаўся, а дасведчаны спецыяліст, які меў адпаведную адукацыю, выкарыстоўваў правіла «залатога сячэння» як універсальнай праявы структурнай гармоніі, навукова абгрунтаванай яшчэ ў часы Леанарда да Вінчы.
Зараз пачалося праектаванне аранжарэі і сядзібнага дома. Пра тое, якім быў сядзібны дом, звестак няшмат. Але тры крыніцы ёсць дакладна: копія з гравюры Напалеона Орды і два фотаздымкі 1920—1930 гадоў з выявамі паўночнага і паўднёвага фасадаў будынка. Уладзімір Самуйлаў гаворыць, яшчэ 3—4 працоўныя сезоны, і сцены з дахам будуць узведзены. Паспяховы пачатак адраджэння відавочны, далейшыя спадзяваннi — на сродкі дабрачынных фондаў, мецэнатаў, пошук якіх працягваецца.
Клапоціцца Уладзімір Аляксандравіч і пра «начынне» будучага будынка. На замежных аўкцыёнах адшуквае і купляе цікавыя рэчы перыяду жыцця Якуба Наркевіча-Ёдкі, звязаныя перш за ўсё з яго навуковай дзейнасцю, — мікраскопы, катушкі Румкорфа, кандэнсатары, электрафорныя машыны. У калекцыі ўжо каля сотні прадметаў. Ёсць цікавыя знаходкі і на самой сядзібе: элементы керамікі, пячная заслонка, зашчапкі для дзвярэй, некалькі бутэлек — на выгляд ад піва і шампанскага. Усё гэта трапіць у будучую экспазіцыю. Яшчэ адзін знойдзены артэфакт — укапаная ў зямлю ржавая труба, на ёй дата — 1823 год. Высветлілі: тагачасная геадэзічная адметка.
На тэрыторыі маёнтка і за брамай знаходзілася каля двух дзясяткаў гаспадарчых пабудоў. Чакаюць аднаўлення кароўнікі, псярня, адрына, кузня, канюшня, спіртасховішча. У планах таксама — добраўпарадкаванне колішняга дэндрапарку. Праграма-максімум — стварыць на месцы Наднёмана музей-лабараторыю Якуба Наркевіча-Ёдкі і міжнародны навукова-адукацыйны цэнтр для адоранай моладзі з усёй неабходнай інфраструктурай. Але ўжо ў наступным годзе для наведвальнікаў мяркуюць адкрыць пачатковую музейную экспазіцыю ў адным з адноўленых флігеляў брамы.
svirko@sb.by
