Прыдуманы амерыканскай пісьменніцай эпітэт са “Знесеных ветрам” як мага лепш падыходзіць да таго, каб прымяніць яго ў дачыненні да нашых землякоў, якія жылі, кахалі, радаваліся і пакутавалі ў апошнія дзесяцігоддзі перад Кастрычніцкай рэвалюцыяй. Сярод такіх асоб, што жылі на мяжы ХІХ і ХХ стагоддзяў, вялікая фундатарка і асветніца Беларусі княгіня Марыя Магдалена Радзівіл.
Біяграфічныя артыкулы прынята распачынаць з даты нараджэння чалавека. Але мы ведаем, што сапраўдная гісторыя жыцця вялікай асветніцы Магдалены Радзівіл пачалася ў 1906 годзе.
Лондан. Каралеўская капліца. Двое выбітных беларусаў, якія без помпы і вясельнага тлуму бяруць шлюб. Статнаму і прывабнаму мужчыну 26 гадоў, жанчыне 45. І яе дачка ад першага шлюбу больш падыходзіць у нарачоныя, чым яна сама...
Удава графа Людвіка Красінскага, вядомага ў Беларусі прадпрымальніка, які славіўся сваімі конезаводамі, Магдалена з роду Завішаў-Кежгайлаў, выклікала неверагоднае пачуццё кахання ў маладога арыстакрата-авантурыста Мікалая Радзівіла.
Зрэшты, яны былі роўныя ва ўсім, калі не лічыць розніцу ва ўзросце. Абодва неардынарныя асобы, якія не баяліся ісці наперакор грамадскім меркаванням. Яна — заклапочаная пытаннямі дабрадзейства і міласэрнасці пані, фундатарка шпіталя і прытулку ў Мінску. Ён — князь, які прыняў удзел амаль ва ўсіх войнах свайго часу: змагаўся на Балканах, удзельнічаў у англа-бурскай вайне на баку англічан, у якасці добраахвотніка прымаў удзел у руска-японскай вайне. Шлюб гэтых дваіх шакіраваў грамадства. Варшава, куды прыехалі з Англіі сужэнцы, абвясціла ім байкот. І не толькі з-за розніцы ва ўзросце, але і з-за эксцэнтрычнасці, “хлапаманства” і “русафільства” Радзівіла. Прычым “русафільства” зусім не было менавіта захапленнем імперскім. Гэта быў, хутчэй, пратэст супраць засілля “польскасці” на беларускіх, альбо, інакш кажучы, літоўскіх землях.
Марыя Магдалена парвала з польскім велікасвецкім грамадствам. Дэманстратыўна пакінуўшы Варшаву, новаспечаныя сужэнцы пасяліліся ў радавым маёнтку Магдалены Кухцічах. Менавіта тады і распачалася, уласна кажучы, асветніцкая дзейнасць Магдалены Радзівіл на ніве беларускасці. Яна прыкладала шмат намаганняў для падрыхтоўкі нацыянальных кадраў. У сваіх маёнтках адкрыла сем пачатковых беларускамоўных школ, якія сталі самымі першымі ў Беларусі агульнаадукацыйнымі навучальнымі ўстановамі, дзе выкладанне вялося на мове народа. Справай яе волі стала таксама заснаванне ў мястэчку Узда рамеснага вучылішча для сялянскіх дзяцей, дзе таксама панавала беларуская мова. Марыя Магдалена аказвала грашовую дапамогу студэнтам Віленскага і іншых універсітэтаў, для якіх устанавіла некалькі стыпендый. Яе грошы пайшлі і на будаўніцтва трох аднапавярховых будынкаў інтэрната семінарыстаў у Вільні.
У цырымоніі перапахавання праху Марыі Магдалены прыняў удзел яе праўнук, мальтыйскі кавалер, брытанскі гісторык Адам Замойскі.Акрамя гэтага, княгіня Радзівіл утварыла ва ўласных маёнтках таварыствы цвярозасці, дапамагала бібліятэцы беларускага гуртка пры Духоўнай акадэміі ў Пецярбургу і ўрэшце пачала ўсебаковую пад-трымку першых перыядычных беларускіх выданняў. Яна апякала выдавецтва “Загляне сонца і ў наша ваконца” ў Пецярбургу, Беларускае выдавецкае таварыства ў Вільні, “Нашу ніву”, каталіцкі часопіс “Беларусь”, які выходзіў на лацініцы, аказвала ўсебаковую дапамогу творчай моладзі. За яе грошы былі надрукаваны першыя кнігі Максіма Багдановіча і Канстанцыі Буйло.
Між сабой князі Радзівілы гаварылі толькі па-беларуску. Гэта быў своеасаблівы выклік тым, хто даказваў “плябейства” беларускай мовы, культуры і несамастойнасць беларускай нацыі.
Марыя Магдалена глыбока смуткавала, жыла то ў сваіх беларускіх маёнтках, то ў Мінску, дзе на вуліцы Захар’еўскай мела дом.
Тым не менш княгіня ніколі не заставалася сам-насам са сваімі горкімі думкамі. Вакол яе заўжды былі ўдзячныя ёй прагрэсіўныя дзеячы беларускай палітыкі, навукі, культуры. З 1915 па 1918 год яе дом у Мінску і сядзіба ў Кухцічах былі месцамі сустрэч Рамана Скірмунта, Вацлава Іваноўскага, Аляксандра Уласава, Івана і Антона Луцкевічаў, справы якіх княгіня падтрымлівала і маральна, і матэрыяльна. У 1915 годзе яна стала ганаровым членам Цэнтральнага камітэта Літвы па справе дапамогі інвалідам вайны.
У 1917-м Марыя Магдалена Радзівіл выехала ў Маскву, аднак праз некалькі месяцаў вярнулася ў Мінск.
Яна лічыла, што шлях Беларусі — стаць вольнай і незалежнай дзяржавай, накшталт Фінляндыі і Польшчы, якія тэрытарыяльна адасобіліся ад Расіі пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі. Аднак гісторыя пайшла па іншым шляху, і таму ў канцы 1918 года княгіня выехала ў Варшаву.
Там яна працягвала некаторы час актыўна займацца палітычнай дзейнасцю. Марыя Магдалена прыйшла да думкі аб магчымасці і неабходнасці ўтварэння уніі паміж Беларуссю і Польшчай. Аднак палякі скептычна паставіліся да гэтага праекта. У 1922 годзе старая княгіня пераехала ў Літву, пасяліўшыся ў Коўне і прадаўшы ўсе свае польскія маёнткі. Літоўскі ўрад у знак удзячнасці за дабрачынную і фундатарскую дзейнасць узнагародзіў яе ордэнам “Вялікі крыж Гедыміна”.
У Коўне Марыя Магдалена зблізілася з шэрагам дзеячаў былой БНР. Аднак разыходзілася з імі ў пытанні, з кім беларусам трэба аб’ядноўвацца. Цяпер яна стаяла за еднасць з Расіяй — нават савецкай. І рэзка выступала супраць збліжэння з Польшчай. На жаль, у савецкай Расіі ніхто не ведаў і нават не мог меркаваць, які шчыры саюзнік і прыхільнік ёсць у іх за мяжой.
У пачатку 1930-х гадоў нямецкую Баварыю ахапіў фашысцкі рух. Марыя Магдалена адчула, што за плячыма гэтых малойчыкаў стаяць магутныя сілы, якія імкнуцца прывесці іх да ўлады. Таму ў 1932 годзе пакінула Германію дзеля пераезду ў Швейцарыю. У гэтай нейтральнай, палітычна спакойнай краіне састарэлая княгіня пастрыглася ў манахіні ў кляштары дамініканак у горадзе Фрыбургу. Аднак і за мурамі кляштара Марыя Магдалена не спыняла сваю дабрачыннасць, працягвала фінансаваць беларускія арганізацыі, якія знаходзіліся ў Польшчы. У 1935 годзе здзейсніла акцыю, якая выклікала выбух незадавальнення і крытычных заўваг як сярод польскай арыстакратыі, так і на старонках газет, — на свае грошы пабудавала ў Варшаве дзве школы для яўрэйскіх дзяцей.
Другая сусветная вайна абмінула нейтральную Швейцарыю. Аднак Марыя Магдалена вельмі балюча пераносіла звесткі аб перамогах нямецка-фашысцкіх войскаў на ўсходзе.
Але яна заўжды верыла, што, ў рэшце рэшт, Германія пацерпіць паражэнне, да якога прыкладзе руку і яе народ. На вялікі жаль, беларуская патрыётка ўсяго некалькі месяцаў не дажыла да дня, калі ўвесь свет святкаваў Вялікую Перамогу над фашызмам. Яе сэрца перастала біцца 6 студзеня 1945 года.
Марыя Магдалена памерла, аднак засталіся кнігі, што былі выдадзены на яе грошы, касцёлы, заснаваныя ёю, нашы землякі, якія з яе дапамогай змаглі атрымаць адукацыю і прысвяціць сябе справе служэння роднай зямлі. Засталася памяць.
Ірына Масляніцына, Мікалай Багадзяж
infong@sb.by
Фота БЕЛТА
