“Lubcza, miejscowo¶ж w powiacie nowogrуdzkim. Nad lewym brzegiem Niemna. 26 kilometrуw na poіudniowy wschуd od Nowogrуdka, 49 kilometrуw od stacji kolejowej Nowojelnia na linii Baranowicze-Lida. 1545 mieszkaсcуw... Znana od poіowy XIII wieku, gdy nowogrуdzki ksi±їк Mendog oddaі j± kijowskiemu bojarzynowi
A. Kijanowi, ktуry ukrywaі siк w Nowogrуdku przed najazdem Tatarуw.
Za czasуw wielkiego ksiкcia Giedymina posiadіo¶ж wielkoksi±їкca...”
(Z “Encyklopedii historii Biaіorusi”).
W sіynnym, na kaїd± okazjк, јrуdle informacji krajoznawczych o dawnych czasach — “Sіowniku geograficznym Krуlestwa Polskiego i innych krajуw sіowiaсskich” — Aleksander Jelski podaje rуwnieї charakterystykк miejscowo¶ci o niezwykle bogatej historii. Znajduje siк Nowogrуdek na 53’’56’ pуіnocnej szeroko¶ci i 43’’30’ wschodniej dіugo¶ci, w dorzeczu Niemna, w malowniczej miejscowo¶ci, peіnej rzeczuіek, dopіywуw Niemna, ktуre rozchodz± siк w rуїnych kierunkach... Wydawaіoby siк, nic nadzwyczajnego. Moj± uwagк przyci±gn±і jednak ton artykuіu. Styl trzeba przyznaж wcale nie encyklopedyczny. Czego jest warte tylko to “peіnej rzeczuіek”. Aleksander Jelski nie poleniі siк i z wіa¶ciw± mu pedanteri± wymieniі wszystkie zbiorniki wodne уwczesnej Nowogrуdczyzny, уwczesnego powiatu. Najwaїniejsza rzeka powiatu to sіynny Niemen, ktуry na dіugo¶ci 122 wiуrst stanowi pуіnocno-zachodni± granicк powiatu; przystanie znajduj± siк w Jaremczach, Kaladzinie, Szczorsach, Lubczy, Dzielatyczach, Morynie i Krywiczach. Spіaw z przyczyny znacznej krкto¶ci rzeki odbywa siк bez їagli, tylko za pomoc± wioseі lub dr±gуw. Nie licz±c licznych strumykуw i bezimiennych rzeczuіek, przypomnijmy 65 rzek, za ktуrymi utrwaliіy siк staіe nazwy (nie wyliczam wszystkich — A.K.): Asa, Asуwka, Baіajca, Bienina, Bieniczanka, Brzoza, Brzуzka, Waіowicz, Waіownia, Wiedјma, Dorogуwka, Dјwieja, Dzieіamlanka, Drzewianka.., Iszkaіodј, Kaіpianica, Kapanica, Kaczaryїka, Kotуwka, Kramaszуwka, Lipnica, Leszczanka, Moіotуwka, Moіczadka, Marianуwka, Miranka, Moіczadј, Mutwica, Myszanka, Miazуwna, Nowosadka, Nalibуwka, Niewda, Niegrymowka, Nieїatka, Pietuchуwka, Plisa, Rudzica, Ruta, Rzecima, Swarotowa, ¦witeј, Sіoczwa, Snуwka, Serwacz, Sienieїyca, Niegrymowka, Tartak, Trzepieczanka, Tra¶cianka, Usza, Chadosa, Chmarka, Cytranka, Czerniawka, Czarna, Czeszewla, Szewelуwka, Szarowa, Szczara, Szczorsуwka, Jabіonуwka, Jatra... Prawdziwy portret hydronimiczny okolicy! Wystarczy dodaж trochк informacji z ekologicznej biografii rzek, opowiedzieж o obecnym stanie zbiornikуw wodnych i, jak mi siк wydaje, wyjdzie poїyteczna i ciekawa lektura. Przez caіy ten czas uwaїaіem, їe hydronimy maj± wiкcej szczк¶cia w perypetiach przemianowaс, їe najczк¶ciej nikt siк ich nie czepia, postanowiіem jednak zrobiж “rewizjк” nowogrуdzkiej “bікkitnej encyklopedii” Jelskiego. Za doradcк obraіem encyklopediк “Bікkitna ksiкga Biaіorusi”. Asy w niej nie znalazіem. Ani Asуwki. Co prawda w powiacie nowogrуdzkim jest Asocka, ma jeszcze inn± nazwк — Baіajcie. To lewy dopіyw Niemna. Jelski podaje Baіajca. Byж moїe to ta sama rzeka — Asуwka lub Asocka i Baіajcie? Nie znalazіem Bieniczanki. Nie pomogli mi dzisiejsi krajoznawcy z Nowogrуdka. Brzoza znajduje siк na obszarze wspуіczesnego powiatu zelwieсskiego i sіonimskiego, to lewy dopіyw Szszary. Jest takїe Brzуzka. Rzeki Waіowicz nie znalazіem ani w encyklopedii, ani na mapie powiatu. A Waіуwka — i Waіowa, i Waіуwka — to prawdopodobnie wedіug Jelskiego Waіownia. Zaczyna siк na skraju Nowogrуdka, wpada do Niemna 1 kilometr od miejscowo¶ci Lubcza. Z pozostaіymi rzekami ta sama sytuacja. Wygl±da na to, їe hydronimy rуwnieї nie s± dіugowieczne? Albo rzeki?
Znajomo¶ж z “bікkitn± biografi±” Nowogrуdczyzny warto zawrzeж niedaleko Lubczy. Gdy znudziіy ci siк wycieczki po duїych miastach, gdy Nowogrуdek juї przeszedіe¶ wszerz i wzdіuї, nie namy¶laj siк dіugo i przyjeїdzaj wіa¶nie tu. Czeka tu duїo ciekawostek. Lubczy ani historia, ani przyroda niczego nie posk±piіy. W miejscowej szkole, ktуra wychowaіa wiele wybitnych osobowo¶ci, jest czynne muzeum krajoznawcze. W swoim czasie zostaіo zaіoїone przez nauczyciela historii Michaіa Witnera, krajoznawcк, ktуrego pracowito¶ж dorуwnuje owocom dziaіalno¶ci wielu naukowcуw. Teraz muzeum kieruje Michaі Karpowicz. Mimo, iї od kilku lat jest na emeryturze, stary nauczyciel codziennie odwiedza szkoік. Niedawno dziкki administracji szkoіy ukoсczyі rekonstrukcjк muzeum. Bywaj±c w Lubczy zawsze zasіuchujк siк, gdy opowiada o rodzinnych okolicach.
— W naszym staroїytnym miasteczku urodziі siк malarz Mikoіaj Duczyc — krajoznawca wie kaїdy szczegуі biografii wszystkich swoich ziomkуw. — W¶rуd jego prac s± pejzaїe, martwa natura, grafika. Wiele prac ma bliskie nam wszystkim nazwy — “Niemen”, “Nad Niemnem”, “Pejzaї Nowogrуdczyzny”. Z miejscowo¶ci Lubcza pochodzi poeta, prozaik, krytyk, publicysta Paweі Karawajczyk. Pracowaі w klinice chorуb nerwowych na wydziale medycznym Biaіoruskiego Uniwersytetu Paсstwowego. W 1931 roku aresztowano go, wysіano do Czuwaszji, pујniej rozstrzelano. Jeste¶my bardzo dumni, їe w naszej szkole uczyі siк Czesіaw Sieniuch — polski literat, tіumacz, dziennikarz. W wieku 16 lat razem z ojcem wyjechaі do Polski. Czesіaw Sieniuch przetіumaczyі na jкzyk polski utwory Janki Kupaіy, Jakuba Koіasa, Wasyla Bykowa, Wіodzimierza Korotkiewicza, Janki Bryla, Sergiusza Zakonnikowa. Zasіuguje na miano peіnomocnego przedstawiciela literatury biaіoruskiej w Polsce. Taki bank genуw, je¶li moїna tak powiedzieж, nie jest przypadkowy. Lubcza ma rуwnieї wіasne tradycje drukarskie. W XVII wieku w naszej miejscowo¶ci byіa drukarnia. Kierowaі ni± Piotr Bіastus Kmita. W drukarni nadrukowano zaledwie 80 ksi±їek, miкdzy innymi “Wojnк їydowsk±”
J. Flawiusza.
Tak, tego Flawiusza, ktуrego dzisiaj wydaje siк ponownie, bez ktуrego nie sposуb siк obej¶ж ucz±c historii dawnych czasуw. Gospodarzami w lubczaсskiej posiadіo¶ci nad Niemnem w rуїnych stuleciach byіy najznakomitsze rody magnackie: Chraptowiczуw, Gosztoldуw, Kiszek, Radziwiііуw, Gogenloje. Je¶li chodzi o tych ostatnich, w 1898 roku Maria Gogenloje sprzedaіa lubczaсski maj±tek za 2348 rubli braciom Falz-Feinom. Pујniej od swoich braci posiadіo¶ж wykupiіa Lidia von Poiker (to jej nazwisko po drugim mкїu). Wcze¶niej Lidia przyjeїdїaіa do Lubczy jako Nabokowa, їona Dymitra Nabokowa. Przyjeїdїaі jej pierwszy m±ї, chociaї prowadzenie gospodarki strasznie go nudziіo. Wіa¶nie tu w Lubczy urodziі siк przyszіy znany na caіym ¶wiecie kompozytor Mikoіaj Nabokow. Czy ma co¶ wspуlnego z pisarzem Wіadimira Nabokowem? Tak, jest jego kuzynem.
Moim zdaniem, warto zadbaж o szlak turystyczny do Lubczy. Zwiedzanie miasteczka jest nie mniej ciekawe, niї zwiedzanie Nowogrуdka lub innych miejscowo¶ci Nowogrуdczyzny. Tym bardziej, їe w starym parku odnawiane s± fragmenty lubczaсskiego paіacu.
Ale¶ Karlukiewicz. Pocztуwki ze zbioru Wіodzimierza Lichodziedowa
