100 гадоў таму Казімір Малевіч намаляваў свой знакаміты «Чорны квадрат». Мастак прадставіў яго ў 1915 годзе на выставе «0,10», дзе размясціў працу на самым прыметным месцы, у так званым чырвоным куце, дзе звычайна вешаюць іконы. Інтэлектуальны прарыў, здзек над гледачом, чорная дзірка, знак новай эры, партал у іншае вымярэнне, вароты пекла, пачатак усіх формаў, абраза ўсёй гісторыі мастацтва, новы культурны код. Здаецца, у гісторыі жывапісу проста няма іншага прыкладу, калі праз сто гадоў пасля напісання карціны пра яе працягваюць так востра, так непрымірыма спрачацца.
Спецыялісты па творчасці Малевіча змаглі вызначыць дакладны дзень нараджэння «Чорнага квадрата» — 8 чэрвеня па старым стылі, або 21 чэрвеня — па новым. Але гісторыя яго з`яўлення не зусім стандартная — сеў, намаляваў...
У 1913-м піцерскія футурысты — кампазітар Міхаіл Мацюшын, паэты Велімір Хлебнікаў і Аляксей Кручаных — запрасілі свайго сябра Малевіча аформіць іх эксперыментальную оперу «Перамога над Сонцам». Ён распрацаваў дэкарацыі і касцюмы для пастаноўкі ў футурыстычным стылі (ад лац. futurum — «будучыня»), выкарыстоўваючы камбінацыі геаметрычных фігур. Назва оперы — алегарычны выраз зацьмення. У гэтай з`яве спрадвеку бачылі дрэннае прадвесце, але аўтары оперы вызначылі станоўчы сэнс: перамогу новага свету над старым, навукі і тэхнікі — над прыродай, розуму — над стыхіяй.
Вясной 1915-га Мацюшын папрасіў Малевіча падрыхтаваць эскізы сваіх дэкарацый для выдання брашуры пра футурыстычную оперу. У час працы над імі мастака азарае: ён зафарбоўвае на палатне іншыя абстрактныя фігуры, накладваючы чорны квадрат, і такім чынам рэалізуе ідэю зацьмення Сонца. Светлая акантоўка па баках квадрата — сонечныя промні.
Адным канцэптуальным ходам Малевіч рассунуў рамкі палатна да меж космасу. Чорны квадрат, крыж і круг — фундаментальныя сімвалы — ён абвясціў трыма кітамі новай абстрактнай плыні ў жывапісе, супрэматызму (ад лац. supremus — «вышэйшы»), якая адкрывае касмічную эру.
Усяго «Чорных квадратаў» Малевіча — чатыры, і ўсе яны захоўваюцца ў Расіі. Першы знаходзіцца ў Трацякоўскай галерэі. Другі з`явіўся праз сем гадоў для біенале ў Венецыі. Ён вісіць у Рускім музеі ў Піцеры. Трэці варыянт — дакладнае паўтарэнне першага. Ён напісаны ў 1929-м для персанальнай выставы Малевіча ў Трацякоўцы. А чацвёрты «квадрат» мог быць створаны ў 1932 годзе. Даведаліся пра яго выпадкова ў 1993-м, калі ў Самары малады чалавек (гавораць, сваяк Малевіча) прынёс у банк палатно ў заклад за крэдыт. Карціну ацанілі ў 250 тыс. долараў, а праз нейкі час яе выкупілі для «Эрмітажа» за 1 млн долараў.
Дарэчы
У канцы 1920-х — пачатку 1930-х «Чорны квадрат» знаходзіўся ў пастаяннай экспазіцыі Трацякоўскай галерэі, але пасля артыкула ў газеце «Праўда» ўвесь авангард апынуўся па-за законам. У 1936-м усе працы трапілі ў фондасховішча і 50 гадоў не паказваліся. Зноў выстаўляць «Чорны квадрат» пачалі ў сярэдзіне 1980-х.
Святлана ЮРАШОВА