Карціны як факты з біяграфіі краіны

Сёння відавочна, што атрыманне суверэнітэту Рэспублікай Беларусь у 1991 годзе азнаменавала і цалкам новы этап мастацкай культуры. За гады незалежнасці ў грамадстве адбыліся істотныя змены, пачаўся працэс абнаўлення, рэалізацыі інтэлектуальнага і творчага патэнцыялу. А галоўнай асаблівасцю развіцця выяўленчага мастацтва, якая абумовіла яго небывалы наватарскі пошук і самабытнасць, стала магчымасць свабоднай творчай самарэалізацыі мастакоў без ранейшай ідэалогіі і цэнзуры. 

Працэсы трансфармацыі культурнай рэальнасці намецілі змену некалі адзінай мастацкай канцэпцыі разнастайнасцю новых напрамкаў, жанраў і форм. У выяўленчым мастацтве гэтага часавага адрэзка адбіліся маральныя задачы сучаснасці, праламаліся і трансфармаваліся найбольш ёмістыя ідэі і тэндэнцыі. Сярод іх першарадным было пытанне нацыянальнай культурнай самаідэнтыфікацыі, асэнсаванай неабходнасці зразумець сябе ў межах сваёй культуры, знайсці апору ў роднаснай глебе.

У гэтай сітуацыі ў творчасці многіх беларускіх мастакоў прасочваецца абвостраная цікавасць да нацыянальных традыцый, акцэнт на тэме каранёў і вытокаў. Яны чэрпаюць натхненне ў традыцыях этнакультуры, народных звычаях і паэтычнай спадчыне. Адзначаецца павышаная цікавасць да фальклорнага матэрыялу, да інтэрпрэтацыі народных святаў, легенд, паданняў і прыпавесцяў. У творчасці Мікалая Селешчука, Зоі Літвінавай, Мікалая Бушчыка, Васіля Касцючэнкі, Уладзіміра Кожуха, Віктара Альшэўскага элементы этнакультуры, розныя сімвалы і знакі арганічна ўпісваюцца ў кантэкст сучаснага мастацтва, суіснуючы з авангардысцкімі пластычнымі прыёмамі і прынцыпамі, што надае ім абсалютна новае гучанне. І пра гэта нагадвае цяперашняя экспазіцыя “Сучасная Беларусь вачамі мастакоў”, прадстаўленая ў галоўным музеі краіны. 

У сувязі з нацыянальнай ідэяй у творчасці многіх беларускіх мастакоў узяла верх гістарычная тэма. Аднаўленне сапраўдных гістарычных каардынат, рэканструкцыя вобразаў далёкага мінулага, незаслужана забытага і выцесненага з гісторыі мастацкай спадчыны, не абышло сваёй увагай прадстаўнікоў розных пакаленняў мастакоў. Цікавасць да гістарычных асоб і знакавых падзей мінулага краіны дэманструюць у сваіх работах Міхаіл Савіцкі, Леў Гумілеўскі, Іван Міско, Святлана Гарбунова, Аляксандр Чыгрын. Гістарычныя рэканструкцыі слаўных перамог і падзей нацыянальнай гісторыі, легенды пра веліч герояў узнаўляюць у аўтарскіх творах Міхаіл Басалыга, Уладзімір Савіч, Уладзімір Басалыга. Вядомыя гістарычныя архітэктурныя помнікі і вобразы ў своеасаблівай постмадэрнісцкай гульні ажываюць на палотнах Уладзіміра Тоўсціка, Георгія Сітніцы.

Пошукі новых духоўных асноў развіцця грамадства абумовілі актуалізацыю рэлігійнай тэмы. Духоўная праблематыка раскрываецца як у творчасці майстроў старэйшага пакалення, народных мастакоў Беларусі Міхаіла Савіцкага, Гаўрыіла Вашчанкі, так і ў творчасці мастакоў “новай хвалі” Наталлі Залознай, Ігара Цішына.

Дыяпазон творчых пошукаў беларускіх мастакоў быў звязаны не толькі з тэндэнцыямі “гістарызму” і “нацыянальнага адраджэння”, але таксама і з імкненнем пазнання творчых практык гістарычнага авангарда. Сярод усёй разнастайнасці жанраў паказальным стаў агульны інтарэс да беспрадметных, абстрактна-знакавых форм адлюстравання, які ўвасобіўся ў творчасці Анатоля Кузняцова, Сяргея Кірушчанкі, Галіны Гаравой.

Безумоўна, перыяд незалежнасці ўнёс новы змест ва ўсе віды мастацтва. Нараўне з жывапісам актыўна развіваюцца скульптура, графіка, дэкаратыўна-прыкладное мастацтва. У тэматыцы многіх выстаўленых твораў знайшлі месца гістарычныя фігуры, архаіка, вобразы жывой прыроды, навакольнага свету, арнаментальныя матывы, характэрныя ў цэлым для мастацкай культуры перыяду неза­лежнасці.

Гэта агульнае меркаванне ў асяроддзі беларускіх мастакоў — Віталь Цвірка быў і застаецца непераўзы­дзеным майстрам пейзажа. Так, твор­часць майстра — гэта сапраўдная з’ява ў мастацкай культуры Беларусі, якая падзяліла існаванне жанру пейзажа ў айчынным выяўленчым мастацтве на тое, што было “да” Цвіркі, і тое, па якім шляху ён развіваецца цяпер. Bіталь Цвірка па праву лічыцца наватарам, першаадкрывальнікам у стварэнні асаблівага тыпу лірычнага пейзажа, невядомага да гэтага ў беларускім мастацтве. Менавіта ў жанры пейзажа Віталь Цвірка найбольш поўна раскрыў лепшыя бакі свайго таленту, характар беларускай прыроды, філасофскія разважанні. Ён умеў улавіць у кожным матыве тое галоўнае, што складае яго сутнасць, пры гэтым свае жывыя, яркія ўражанні віртуозна абагульняў сучаснымі выяўленчымі прыёмамі. Мастак стварыў палотны эпічнага гучання, абагульненыя вобразы — сімвалы роднай зямлі, шматлікія пейзажы-сказанні, якія сталі класікай беларускага жывапісу. У творах Віталя Цвіркі практычна заўсёды адсутнічаюць знешнія прыкметы часу. Пры гэтым сам вобразны лад яго карцін, арыгінальнасць кампазіцыйных рашэнняў, магутны каларыт, экспрэ­сіўны мазок адпавядаюць духу эпохі, у якой жыў і тварыў маэстра.

Сваёй творчасцю гэты выдатны мастак шмат у чым заклаў традыцыі, па якіх сёння працягвае развівацца беларускі пейзажны жывапіс. Быўшы яркім, адораным, энергічным чалавекам, Віталь Цвірка бліскуча праявіў сябе і як педагог, які выхаваў цэлую плеяду вучняў, многія з якіх у далейшым унес­­лі свой непаўторны ўклад у развіццё айчыннага мастацтва. Магчыма, што без Цвіркі не склалася б школа беларускага жывапісу ў тым выглядзе, у якім існуе яна цяпер. А сярод шматлікіх студэнтаў Віталь Канстанцінавіч асабліва вылучаў Леаніда Шчамялёва, Дзмітрыя Алейніка, Барыса Аракчэева, Мікалая Казакевіча, Георгія Паплаўскага, Івана Рэя — тых, хто пасля таксама ярка заявіў пра сябе.

— Ён быў неабыякавы да ўсяго, — успамінае Леанід Шчамялёў. — Дзесьці ў канцы пяцідзясятых гадоў у Маскве ўпершыню выстаўляліся карціны са збораў Дрэздэнскай галерэі. Людзі начамі стаялі ў чарзе, каб паглядзець шэдэўры сусветнага жывапісу. А Віталь Цвірка здолеў дамовіцца (не ведаю, як гэта яму ўдалося), што мы, цэлая група студэнтаў з Мінска, зма­г­­­лі паехаць у Маскву і цэлы тыдзень наведвалі выставу бясплатна. Незабыўна дагэтуль, і, вядома,  засталася вялікая павага да гэтага дзіўнага чалавека.

Вытокі творчасці Віталя Цвіркі вядуць у далёкую пару юнацтва, якое прайшло на Гомельшчыне. Чароўнасць сельскіх фарбаў, паэтычныя і спеўныя матывы прыроды пакінулі адбітак у сэрцы юнака. Паслярэвалюцыйная вёска, дзе бурліла жыццё, дзе моладзь імкнулася ажыццявіць свае мары, адкрыла шлях і для Віталя Цвіркі ў прывабны і нязведаны свет мастацтва. Любоў да малявання прывяла будучага мастака ў Віцебскі мастацкі тэхнікум. У 1932 годзе Віталь скончыў тэхнікум, а ўжо ў 1935 годзе ўдзельнічаў у мастацкай выставе ў Маскве, поспех у якой прывёў да паступлення ў Маскоўскі мастацкі інстытут імя Сурыкава. Сёння творы Віталя Цвіркі знахо­дзяцца ў Нацыянальным мастацкім музеі Беларусі, Дзяржаўнай Траццякоўскай галерэі ў Маскве ды іншых музеях Расійскай Федэрацыі, фондах Беларускага саюза мастакоў, Музеі сучаснага выяўленчага мастацтва ў Мінску, Беларускім дзяржаўным музеі гісторыі Вялікай Айчыннай вайны, краязнаўчых музеях Беларусі, а таксама прыватных калекцыях Беларусі і замежных краін. Збор карцін Віталя Цвіркі ў Нацыянальным мастацкім музеі — 156 твораў — з’яў­ляецца адным з самых вялікіх.

Уласна, і творчасць Леаніда Шчамялёва дае магчымасць убачыць непаўторную прыгажосць роднай прыроды, разнастайнасць навакольнага свету, высакароднасць і годнасць самога чалавека. Мастацтва Леаніда Шчамялёва зачароўвае натуральнасцю, прастатой і непатрабавальнасцю сюжэтаў, чароўнасцю і прыгажосцю, якой літаральна струменяць яго карціны і якія ўспрымаюцца як натуральныя якасці жывапісу. Сёння Леанід Шчамялёў — шырока вядомы майстар сучаснага беларускага мастацтва. Ён удастоены звання народнага мастака і звання лаўрэата Дзяр­жаўнай прэміі Рэспублікі Беларусь, узнагароджаны прэстыжным медалём Францыска Скарыны. На рахунку мастака дзясяткі персанальных выстаў у сябе на Радзіме і за мяжой, удзел у Сусветных і міжнародных мастацкіх форумах. Яго творы набылі многія мастацкія музеі і карцінныя галерэі свету, прыватныя калекцыянеры з Беларусі, Расіі, Украіны, ЗША, Канады, Італіі, Францыі, Германіі, Іспаніі, Аўстраліі, Ірана, Ізраіля.

Леанід Шчамялёў — мастак, які аддаў увесь свой прафесійны досвед развіццю беларускай выяўленчай культуры, майстар, чый уплыў на творчасць многіх сучасных беларускіх жывапісцаў шматгранны і плённы. Уласна, і наша гутарка ў майстэрні мастака ўжо пасля наведвання выставы ў музеі была менавіта на гэтую тэму.

З аўтабіяграфіі народнага мастака Беларусі Л. Шчамялёва: 

— Мне пашанцавала. Я нарадзіўся ў Віцебску, горадзе мастакоў. Дзя­цінства прайшло ў асяроддзі аматараў жывапісу. Праўда, гэта былі самадзейныя мастакі, і ўсё ж фарбы, палотны, пахі свежанапісаных карцін я спазнаў рана. Побач была Дзвіна — рака, якая дагэтуль для мяне свяшчэнная. Уражанні дзяцінства — захапленні зімовых прагулак на лыжах, летнія радасці на беразе Дзвіны, паездкі ў вёску да бабулі і, вядома, кіно. Абарвала ўсё гэта вайна. У 1941-м я пайшоў, як і іншыя, ваяваць. У 1943-м годзе пры вызваленні Беларусі пад Мазыром быў цяжка паранены. Пасля шпіталя зноў ваяваў. Словам, прайшоў цяжкі шлях страшнай вайны стагоддзя. Лёс захаваў мяне, я стаў вучыцца ў Мінску ў мастацкім вучылішчы. Пазней працаваў як педагог і, нарэшце, паступіў у мастацкі інстытут у Мінску. Мне зноў пашанцавала — я стаў вучнем Віталя Канстанцінавіча Цвіркі. Выдатны мастак і педагог, ён адкрыў для мяне магчымасць бачыць свет, як я яго разумею. Цяжка перажыў першыя творчыя няўдачы, але неўзабаве стаў выстаўляцца на многіх выставах у Мінску, Маскве, за мяжой. Жыццё мастака для мяне — лепшае, што створана богам. Захапленне навакольным светам, адлюстраванне дзіўных парадоксаў, радасць творчасці робяць мяне шчаслівым.

— Ваш настаўнік Віталь Цвірка лічыў за лепшае пазбягаць усякага роду публічных выступленняў — яго жывапіс быў больш красамоўны за словы. Да якой катэгорыі мастакоў адносіце сябе Вы?

— Я адношу сябе да ліку людзей, якія любяць сваю прафесію і, калі трэба, могуць сказаць звычайнай чалавечай мовай пра тое, што думаюць. Вядома, я не даследчык ні ўласнай творчасці, ні тым больш творчасці іншых мастакоў, але калі размова заходзіць пра майго настаўніка Віталя Цвірку, я магу гаварыць шмат і ­ўдзячна, захапляючыся ім як мастаком і чалавекам. Калі шмат і доўга вучышся, то над табой “працуюць” многія выкладчыкі, але Настаўнікам усё-такі застаецца адзін — той, хто навучыў галоўнаму, дапамог пераадолець доўгі і цяжкі шлях да прафесіі мастака, да ўсве­дамлення ўласнай ролі ў мастацтве і меры адказнасці за тое, што робіш. Віталь Цвірка быў для мяне менавіта такім настаўнікам. Быўшы вялікім мастаком, ён умеў даваць не толькі ўрокі прафесійнага майстэрства, але і прыклады чалавечнасці, любові да роднай прыроды, якую ён востра адчуваў і любіў да самазабыцця.

— Ці не таму і ў Вашай творчасці пераважаюць карціны прыроды, матывы самых разнастайных станаў і настрояў у ёй?

— “Чыстых” пейзажаў сярод маіх твораў параўнальна няшмат. У асноўным у іх закладзены прынцып карціннай пабудовы палатна, дзе прысутнічае не толькі пейзаж, але і нейкае дзеянне, рух людзей і жывёл — яны не толькі дапаўняюць і ажыўляюць пейзаж, але лагічна звязаныя з ім, а гэта ўжо карціна. А ў самой карціне я шукаю не сюжэт — гэта заўсёды сачыненне на зададзеную тэму, а факт з жыцця. Імкнуся асэнсаваць яго і паказаць гледачу. Я пішу само жыццё, нічога не прыдумляючы.

— Якія Вашы адносіны да тых часоў, калі ў выяўленчым мастацтве панаваў сацрэалізм?

— Я хачу сказаць, што таленавітыя майстры заўсёды знаходзілі спосабы рэалізаваць свае творчыя здольнасці, ствараючы часам сапраўдныя шэдэўры жывапісу. Адной з самых вялікіх заган сацрэалізму было навязванне ўмоў для ўсякага роду паддобрыванняў да сістэмы, якая яго стварыла, як спосабу набыцця разнастайных прывілеяў, званняў, пасад і да т. п. Вядома, тут вялікае значэнне мелі асоба мастака, яго жыццёвая пазіцыя. Адны гэтай хваробай заражаліся, другія — не, але небяспека спакусы была. Што датычыцца майго дачынення да гэтай тэрміналогіі і ці шмат у мяне карцін на “гістарычна-рэвалюцыйную тэму”, то адназначна адказаць цяжка, а па-іншаму — доўга. Тэма рэвалюцый і войнаў — гэта ж не абавязкова адлюстраванне людзей, якія страляюць. Часам дастаткова паказаць твар аднаго чалавека, каб меркаваць пра лёс цэлага пакалення.

— Мяркуючы па Вашай біяграфіі, Вы шмат ездзілі па нашай тады шырокай краіне, бывалі і ў Еўропе, і ў Азіі. Што давалі Вам гэтыя паездкі як мастаку, што Вы шукалі, што хацелі зразумець?

— Ездзіў я сапраўды шмат і, перш за ўсё, па краіне: тады яшчэ Савецкім Саюзе. Усе пятнаццаць саюзных рэспублік былі “асвоеныя” па ўсіх напрамках, заставаўся толькі Далёкі Усход. Шмат бываў і за мяжой. Вынікам кожнай паездкі заўсёды быў шырокі мастацкі матэрыял. Але самым галоўным і каштоўным сэнсам усіх гэтых паездак была магчымасць параўнаць, супаставіць убачанае з тым, што я бачыў і ведаў у Беларусі: менавіта ёй я хацеў прысвяціць АСНОЎНУЮ частку сваіх твораў. І ведаеце, што я зразумеў? Тое, што ведаў заўсёды: любое прафесійнае мастацтва ўзрастае, жывіцца і расцвітае толькі на глебе роднага — народнай творчасці, сваёй культуры, сваіх традыцый. Мастак можа дасягнуць дзіўных вяршыняў, быць вядомым у сваёй краіне і нават падняцца да ўзроўню сусветнага прызнання, стаць, так сказаць, “наднацыянальным” мастаком, толькі пры адной умове: калі ён у сваёй творчасці здольны адбіраць, перапрацоўваць, прафесійна адшліфоўваць тое, што з’яўляецца ўнікальным і непаўторным у мастацтве. І, у рэшце рэшт, гатовы прадставіць гэта свету як агульначалавечую каштоўнасць.

— Вы сказалі, што падчас паездак атрымалі магчымасць параўноўваць і супастаўляць убачанае з радзімай. Што, на Ваш погляд, адрознівае Беларусь ад іншых краін? Якой яна можа паўстаць чалавеку, які ўпершыню прыехаў сюды?

— Першае, што павінна ўразіць — гэта прырода. Беларусь пакрыта цэлай сістэмай чыстых крынічных азёр, сеткай вялікіх і малых рэк, якія перасякаюць яе тэрыторыю ўздоўж і ўпоперак. Усё гэта забяспечвае мясцовай прыродзе такую свежасць і сакавітасць фарбаў, якая не можа не кінуцца ў вочы. Наша прырода практычна не вяне, яна толькі мяняе фарбы ў залежнасці ад пор года, застаючыся яркай і свежай. Сакавітая зеляніна вясновага і летняга цвіцення можа змяніцца дзіўнымі тонамі і паўтонамі восені. Але яны толькі дапаўняюць і ўскладняюць агульнае колеравае гучанне прыроды, робяць яе ўрачыста-мажорнай. А як яна мяняецца ўзімку — гэтая чысціня і белізна снегу, гэтыя карункі пакрытых інеем дрэў робяць прыроду Беларусі чароўнай і непаўторнай. Яна не бывае стомленай, знясіленай сонцам ці здранцвелай ад моцных маразоў — яна заўсёды жывая і свежая. Напэўна, менавіта гэтым можна растлумачыць тое, чаму сярод беларускіх мастакоў заўсёды было шмат цудоўных пейзажыстаў. 

— Сярод Вашых твораў партрэтнага характару шмат партрэтаў блізкіх Вам людзей.

— Як і ўсякі мастак, я выбіраю тое, што люблю, і тое, што мне імпануе. Я люблю блізкіх мне людзей і пішу іх з задавальненнем. Але не з меншым задавальненнем я пішу і партрэты тых, хто блізкі мне па духу, па перакананнях. І, на мой погляд, яны цудоўныя такія, якія ёсць. 

— На мастацкіх выставах розных гадоў даводзілася бачыць Вашы нацюрморты, яны ёсць і тут, у майстэрні — такія ж яркія, эмацыйныя, прыгожыя, як большасць Вашых твораў. Вас не бянтэжыць правакацыйнае слова “прыгожы”? Бо зусім нядаўна гэтае слова ставілася крытыкамі ў адзін шэраг са словамі “прыгожасць”, “карцін­­­нас­­­ць­”, “салоннасць”?

— Мне падаецца, што быць прыгожым — адна з якасцяў і функцый мастацтва. Нездарма пісьменнік-класік недвухсэнсоўна заявіў, што менавіта “прыгажосць выратуе свет”. Чаму ж да гэтага трэба ставіцца адмоўна? Любы твор мастацтва павінен быць у першую чаргу прыгожым, бо яго стварае мастак. А жывапіс тым больш — яму дадзены фарбы. Прырода цудоўная і прыгожая таму, што яна шматкаляровая. Выкіньце з яе фарбы — і вы ўбачыце пустыню. І як сказаў адзін добры мастак: вучыцеся ў прыроды, і вы створыце сапраўднае мастацтва. Поўным глыбокай пашаны дачыненнем да прыгажосці працята і народная творчасць, а гэта крытэрый, які ніколі не можа быць ілжывым, памылковым.

— Як Вам удаецца ў наш час не разгубіцца?

— Мастакам заўсёды было цяжка. Асабіста я заўсёды нешта пераадольваў, чагосьці пазбаўляўся, ад чагосьці пакутаваў. Я чалавек жорсткага ваеннага і цяжкага пасляваеннага часу, які загартаваў мяне, як гаворыцца, на ўсё астатняе жыццё. І ведаеце, сёння мне зусім не цяжка, таму што калісьці было яшчэ цяжэй. Маё мастацтва яшчэ камусьці трэба. І я хачу, каб яно радавала іншых, каб яно прысутнічала на выставах і ў кнігах. Людзі, пакуль яны жывыя, у самых цяжкіх умовах будуць цягнуцца да прыгожага, да духоўнага, да дасканалага. І я веру ім — героям маіх твораў. 

Несумненна, выяўленчае мастацтва Беларусі ўяўляе з сябе сістэму, якая дынамічна развіваецца, у якой традыцыйныя віды і інавацыйныя формы, дапаўняючы адзін аднаго, ярка выяўляюць рысы культурнай ідэнтычнасці. Магчыма, таму не існуе галоўнай стылістычнай тэндэнцыі. Класічны рэалізм і абстракцыя, імпрэсіянізм і экспрэсіянізм суседнічаюць на выставе, раскрываючы поліфанічны, разнастайны характар сучаснага нацыянальнага мастацтва.

А выстава “Сучасная Беларусь вачамі мастакоў” дае ўнікальную магчымасць наведвальнікам пазнаёміцца з творамі аўтараў розных пакаленняў, розных творчых памкненняў і напрамкаў, арыентаваных на класічнае мастацтва і эксперыменты, якія звярталіся да ўвасаблення агульначалавечых каштоўнасцяў і да пошуку нацыянальнай ідэі. У экспазіцыі прадстаўлены створаныя за перыяд незалежнасці новыя творы такіх класікаў беларускага жывапісу, як Л. ­Шчамялёў, Г. Вашчанка, 

В. Грамыка, П. Масленікаў, А. Кішчанка, М. Данцыг, У. Стальмашонак, А. Бараноўскі, карціны мастакоў сярэдняга пакалення, а таксама работы стыпендыятаў спецыяльнага фонду Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь па падтрымцы таленавітай моладзі. Выстаўленыя творы арыгінальныя ў творчым выкананні, яны — індывідуальныя. Але ўсіх аб’ядноўвае адно — узвышаная тэма незалежнасці краіны, яе багаты гістарычны набытак і настойлівая накіраванасць у будучыню.