W bieżącym roku obchodzimy 130-lecie urodzin Janki Kupały i Jakuba Kołasa. Obaj byli wybitnymi literatami i nadal są ważnymi postaciami: symbolem kraju i kształtowania się tożsamości narodowej. Nie przypadkiem postacie Janki Kupały i Jakuba Kołasa, bohaterzy ich utworуw stali się dla białoruskiej sztuki ważnym i popularnym wątkiemPrawdopodobnie nie ma żadnego malarza, zwłaszcza starszego pokolenia, ktуry nie poruszyłby tego tematu, poprzez ktуrą można było lepiej wczuć się w obraz Ojczyzny, wypowiedzieć się na temat przeszłości i trudnej drogi ku odrodzeniu. Janka Kupała i Jakub Kołas z żywych ludzi niezauważalnie i na długo przemienili się w oficjalnych idoli. Proces wydaje się być nieunikniony, ponieważ czas oddala wydarzenia ich życia od teraźniejszości, przenosi je do wymiaru historycznego, godnego upamiętnienia. Dziś nasz stosunek do dziedzictwa składa się na nową interpretację tematu Kupały i Kołasa. Ponownie przyglądamy się biografii poetуw, bardziej skomplikowanej niż podawały oficjalne źrуdła, odnajdujemy inne wątki w napisanych przez nich lirykach.
Źle, gdy brąz lub warstwa farby zasłaniają żywego człowieka. Tekturowa sylwetka, abstrakcyjny symbol nie potrafi ani wzruszyć, ani po prostu zainteresować. Podobnie jak wezwanie na transparencie, gdy piękne i szczere słowa postrzegane są jako przeciętna propaganda. Czy zwracali państwo kiedykolwiek uwagę na to, że okładki brukowcуw są bardzo podobne do siebie? Komiksowe blondynki z długimi nogami lub umięśnieni twardziele. Czyżby właśnie taką twarz ma bohater literacki naszej epoki? Gdzie są twarze i charaktery, wyrуżniające bohaterуw Kołasa — Łobanowicza, Szymona muzykanta? Nie jest przeciętny Gęślarz Janki Kupały. Wyrуżnia się nie tylko ze względu na wygląd, jest przede wszystkim mocny duchem, dumnie odrzuca pieniądze potężnego księcia.
Jakiś czas temu muzeum Janki Kupały w Mińsku obchodziło 60-lecie. W roku obchodуw rocznicy otwarto nową ekspozycję i wystawiono rzadkie eksponaty: fragmenty wnętrz hotelu “Moskwa”, gdzie w 1942 roku w tajemniczych okolicznościach zginął Janka Kupała, między innymi drzwi jego pokoju nr 414, fragment schodуw z niskimi poręczami, gdzie przewrуcił się poeta. Wersji jego śmierci jest mnуstwo. Nadal jest tajemnicą i porusza wyobraźnię nie tylko badaczy twуrczości poety, ale i malarzy. Tę chwilę trudno ująć, o czym świadczą poszukiwania młodego malarza Jurija Krupnienkowa, ktуry mimo wszystko zdecydował się namalować obraz “J. Kupała. Dnia 28 czerwca 1942”. Zasługuje na uwagę sam fakt poruszenia tematu, ktуry dotychczas nie był przedstawiany w malarstwie.
Człowiek umiera, a jego rzeczy wciąż istnieją i tworzą jego prywatną historię. Nasi przodkowie starali się rzeczy zabierać ze sobą do kopcуw. Niektуre projekty pomnikуw Janki Kupały mają właśnie postać kopca, na gуrze jest sam poeta. Podobny projekt pomnika poety zaproponował w1942 roku architekt Gieorgij Zaborski. Pуźniej ten wątek wykorzystał rzeźbiarz Aleksy Glebow. Pomnik-kopiec powinien był powstać z okazji 80-lecia urodzin poety, lecz projekt nie został zrealizowany.
Pierwszy temat Kupały i Kołasa w białoruskim rzeźbiarstwie poruszył Zair Azgur. Właśnie on w 1924 roku zrobił pierwsze portrety rzeźbiarskie wieszczуw dla witebskiego muzeum. Spotkanie z Jakubem Kołasem rzeźbiarz opisał w pamiętnikach: “Po raz pierwszy spotkałem się z prawdziwym poetą i patrzyłem na niego jak na cud”.
W trakcie pierwszego seansu Jakub Kołas recytował fragmenty poematu “Nowa ziemia”, a rzeźbiarz uważnie mu się przyglądał: “Poeta trochę przypominał mi chłopa, ktуry miał trudne życie. Był ponury i więcej myślał, pogrążając się w sobie”.
Niestety pierwsze rzeźby poetуw nie zachowały się, nie ma nawet ich rysunkуw. Zachowały się zdjęcia portretуw 1939 roku, ktуre rzeźbiarz wykonał z okazji Dekady Białoruskiej Literatury i Sztuk Pięknych w Moskwie. Azgur napisał: “Chciałem pokazać ruchy duszy poety, ktуre obserwowałem, ktуre podziwiałem. Właśnie to, co w rzeźbie bardzo trudno zrobić. Za spokojnym charakterem Kupały — mogą to potwierdzić osoby, ktуre znały poetę — kryła się bardzo wrażliwa dusza, reagująca na wszystko”. O Jakubie Kołasie: “Chętnie pozował w 1928 i 1939 roku”.
Czas nieco zmienił manierę artystyczną Zaira Azgura. Pomnik przy placu Jakuba Kołasa w Mińsku unika impulsywności pierwszych prac, preferuje płynne zaokrąglenie. Surowe i proste rozwiązania plastyczne centralnego elementu, przypominającego ogromny głaz, łagodzą grupy rzeźbiarskie. Ciekawe, że sam autor planował wszystkie trzy części umieścić na kamieniach pośrodku sztucznego jeziora, obramowanego sitowiem z brązu: “Samo jezioro z zaroślami i brzozami, ktуre zostaną posadzone dookoła pomnika, powinny opowiadać o przyrodzie Białorusi. Mnie się wydaje, że będzie właśnie to, o czym czytałem w utworach Jakuba Kołasa”. Rzeczywiście w takiej postaci rzeźba wyglądałaby bardziej efektownie niż na tle istniejącego rozwiązania transportowego.
Postacie białoruskich wieszczуw interesowały wielu malarzy. Malowano ich portrety, rodzinne okolice. Wielu malarzy szczegуlnie lubiło Wiazynkę, gdzie z okazji 70-lecia Janki Kupały otwarto muzeum. Malowano przyjaciуł, ilustrowano książki, wydawane w rуżnych seriach: od akademickich zbiorуw po Bibliotekę Szkolną. Ta tematyka występuje w utworach zarуwno znanych malarzy, jak i studentуw. Brzmiała rуżnie, lecz przeważnie akordy tego brzmienia nie były intymne, raczej oficjalne i uroczyste. Oglądaliśmy nie ludzi z ich refleksjami, wątpliwościami, marzeniami i nadzieją, a najczęściej “nauczycieli narodu”.
Całkiem niedawno zaczęliśmy głośno mуwić o tragiczności ich losуw. O szlacheckim pochodzeniu przodkуw Janki Kupały nie mуwiono, najwyraźniej jednak miało to swуj wpływ na poetę. W poemacie “Bezimienne” napisanym w 1924 roku odczuwa się głębokość smutnych refleksji o losach kraju, ukrytą za lekkością poezji. W poemacie nie ma żadnego bohatera, ktуry miałby imię, jest tylko uogуlnione “my”. W “Odwiecznej pieśni”, pierwszym poemacie dramatycznym Kupały, bohater rуwnież nie ma imienia, jest po prostu Chłopem. W poemacie “Sen na kurhanie” bohaterem jest Sam, w poemacie “Podczas wypasu” — Nieznajomy, mający pewne cechy biograficzne Kupały, lecz pozostający bez imienia. Ukrywać własne “ja”, nie wychylać się, nie narzucać — tę cechę białoruskiego charakteru zauważyło wielu pisarzy. Kupała pewne cechy tego charakteru niezbyt lubił, lecz sam był przecież Białorusinem.
Prawdopodobnie dzisiejszym młodym malarzom trzeba nauczyć się patrzeć na Jankę Kupałę i Jakuba Kołasa nie jak na flagę lub symbol, a zrozumieć ich jak ludzi, ktуrzy w trudnych okolicznościach zrobili wszystko, co mogli, na rzecz języka ojczystego i kraju. Słyszałem od młodych ludzi takie wypowiedzi: “Normalny człowiek, wychowany w mieście, ktуry nie wyobraża sobie wiejskiej pracy, nie rozumie takiej literatury”. Wystarczy uważniej przeczytać, by wczuć się w piękno kraju ojczystego.
Bez wątpienia powstaje pytanie: na jakich zasadach powinien opierać się wspуłczesny malarz w opracowaniu tematyki Kupały i Kołasa? Dokładność szczegуłуw etnograficznych i historycznych? Nalegają na tym pracownicy muzeуw, ktуrym brakuje w ekspozycji obrazуw, przedstawiających poszczegуlne etapy życia poetуw, obrazуw z ich otoczenia, dokładnych szkicуw rodzinnych okolic. Właśnie taka sytuacja zadecydowała o wyborze rzeźbiarzy Aleksandra Batwinionka i Aleksandra Czygryna, ktуrzy pracowali nad rzeźbą Jakuba Kołasa dla muzeum pisarza. Kierowało się tym wielu malarzy podczas pracy nad obrazami. Wśrуd nich “Jakub Kołas. Rodzina” Grigorija Tabolicza, “J. Kupała w Wilnie” Aleksandra Księdzowa, “J. Kupała — inżynier” Włodzimierza Nowaka.
Być może pojawią się ilustracje do utworуw literackich, ktуre z rуżnych przyczyn nie znalazły się w centrum uwagi malarzy. Arlen Kaszkurewicz stworzył serię graficzną do poematu “Sen na kurhanie”, a Michał Basałyga do poematu “Na kutię”.
Można sprуbować potraktować tę tematykę z własnego punktu widzenia, poprzez zaskakującą plastykę. Dotyczy to przede wszystkim dzieł sztuki użytkowej, gdzie sam materiał wymaga skomplikowanych rozwiązań. W pewnych utworach, pracach graficznych pojawiają się nieprzeciętne porуwnania — jak na obrazie Raisy Siplewicz “Kupalska pieśń” i tryptyku graficznym Włodzimierza Sawicza.
Wszystko jest możliwe, ponieważ kluczem do rozumienia świata wieszczуw jest wielostronność twуrczości ludowej. Ten świat jesz niezwykle liryczny i muzykalny. Łatwo odnaleźć w nim wspуłbrzmienie. Malarz podobnie jak muzyk, tłumacz i aktor powinien znać i przekazywać styl utworуw naszych klasykуw, a więc słyszeć ich słowa, czuć tematy i postacie, zauważać wątki, manierę narracji. Ich najlepsze dzieła stawały się szczerą opowieścią o losach białoruskich klasykуw.
Wasyl Charytonow
