 Навуковы супрацоўнік Інстытута мовазнаўства імя Якуба Коласа Ганна Федарэнка. |
 Член-карэспандэнт НАН Беларусі доктар філалагічных навук, прафесар Аляксандр Булыка. |
Чытаю назвы на скрынках картатэчнай шафы ў аддзеле гісторыі беларускай мовы Інстытута мовазнаўства імя Якуба Коласа: «сусед — сщыро», «тайна — такт», «шляхта — шпиговати»…
— З гэтай картатэкі ўсё, можна сказаць, і пачалося. Менавіта яна паслужыла асновай «Гістарычнага слоўніка беларускай мовы», — тлумачыць навуковы супрацоўнік Ганна Федарэнка. — Вы бачыце толькі адну шафу, а такіх шэсць. Усяго картатэка налічвае 1 мільён 60 тысяч картак і ўжо сама па сабе з’яўляецца культурнай каштоўнасцю, бо прадстаўляе ўнікальнае сховішча лексікі даўняй беларускай пісьменнасці.
Ганна Уладзіміраўна выцягвае адну са скрынак — у ёй шчыльна размешчаны карткі з выпісанымі чарнілам сказамі. Адразу і не расчытаеш — спатыкаешся аб літары, якія ў сучаснай беларускай мове не выкарыстоўваюцца. Тэксты ж узяты з рукапісных і друкаваных крыніц ХІV—ХVІІІ стагоддзяў.
— Моваведы прааналізавалі каля 120 старажытных кніг і рукапісаў (летапісы, хронікі і хранографы, воінскія і рыцарскія аповесці і раманы, мемуарныя і публіцыстычныя творы, жыціі, павучэнні, біблейскія тэксты, статуты), тысячы старонак актавага матэрыялу (прывілеі, судовыя рашэнні, тастаменты, міждзяржаўныя дамовы і пагадненні), — расказвае навуковы супрацоўнік.
Справа няпростая. Перш-наперш трэба было скласці поўны пералік старабеларускіх помнікаў. Вучоныя карысталіся даследаваннямі бібліёграфаў і філолагаў В. Сопікава, І. Каратаева, В. Ундольскага, А. Зёрнавай, Я. Карскага, А. Сабалеўскага і іншых. Затым неабходна было вызначыць месцазнаходжанне гэтых крыніц і атрымаць да іх доступ. Член-карэспандэнт НАН Беларусі, доктар філалагічных навук, прафесар, рэдактар усіх выпускаў слоўніка Аляксандр Булыка ўспамінае:
— У Беларусі захавалася вельмі мала старажытных пісьмовых помнікаў. Яны аказаліся вывезенымі ў Расію, Польшчу, Літву, Латвію, іншыя краіны. Таму многія матэрыялы выпісвалі з-за мяжы. Вядома, нам дасылалі не арыгіналы — фотакопіі і мікрафільмы. Трэба было расчытаць тэксты, уручную напісаць карткі, выпрацаваць прынцыпы складання слоўніка.
Толькі гэты першы этап заняў дванаццаць гадоў — з 1960 па 1972 год. Над стварэннем картатэкі працавалі 17 чалавек. Пасля моваведы прыступілі да ўласна лексікаграфічнай апрацоўкі сабранага матэрыялу і яго выдання.
— Самае складанае было раскрыць сэнс слова, — успамінае Аляксандр Мікалаевіч. — З аднаго кантэксту часам было цяжка зразумець, што яно значыць. Параўноваліся матэрыялы розных помнікаў. Калі ўзнікалі пытанні, раіліся паміж сабой, шукалі словы ў іншых слоўніках, напрыклад старапольскім. Цяжкасць заключалася яшчэ ў тым, што ў саміх пісьмовых крыніцах здараліся памылкі і недакладнасці. Параўноўваліся друкаваныя выданні з рукапісамі, рабіліся бясконцыя папраўкі. Памятаю, як не мог зразумець сэнс зафіксаванага на картцы слова «бовтузинъ». А пасля разабраўся, што гэта не адно слова, а тры, проста ў сказе «будуць куповати… рѣчи тахромъ або въ тузинъ» яны былі напісаны разам. «Або ў тузін» значыць «або па 12 штук».
Картатэка налічвае 1 мільён 60 тысяч картак і ўжо сама па сабе з’яўляецца культурнай каштоўнасцю.Першы выпуск «Гістарычнага слоўніка беларускай мовы», у якім апісаны лексемы ад «а» да «биенье», убачыў свет у 1982 годзе.
— Гэта быў самы цяжкі і адказны выпуск, — гаворыць Аляксандр Булыка. — Загадчык сектара гісторыі беларускай мовы, член-карэспандэнт НАН Беларусі, доктар філалагічных навук, прафесар Аркадзій Жураўскі, які кіраваў праектам і быў галоўным рэдактарам чатырнаццаці першых выпускаў, даручыў мне распрацаваць некалькі слоўнікавых артыкулаў на самыя складаныя словы, раздрукаваць на машынцы і пакласці на стол, каб усе астатнія глядзелі, як трэба рабіць. Калі з’явіўся ўзор, працаваць стала прасцей. Але тым не менш кожны слоўнікавы артыкул патрабаваў вельмі шмат увагі, засяроджанасці і ўдумлівасці.
Сёння, адкрываючы слоўнік, побач з загаловачным словам мы бачым не толькі яго тлумачэнне, але і граматычную памету, якая ўказвае на часцінамоўную прыналежнасць слова, ілюстрацыю цытатамі з помнікаў пісьменнасці, што дастаткова поўна характарызуюць ужывальнасць слоў у старабеларускай мове.
— Важна было адлюстраваць у слоўнікавым артыкуле першую фіксацыю слова, адзначыць усе выяўленыя ў помніках графіка-арфаграфічныя, словаўтваральныя і граматычныя варыянты аднаго слова, раскрыць усе яго значэнні (некаторыя мелі адно значэнне, а некаторыя і больш за 20 (!), паказаць наяўнасць фразеалагічных і ўстойлівых словазлучэнняў з ім. Акрамя гэтага, трэба было прэзентаваць ілюстрацыйны матэрыял так, каб былі прадстаўлены розныя жанры пісьменнасці, — расказвае пра работу лексікографаў Ганна Федарэнка.
Усяго ў 37 выпусках слоўніка (апошні ўбачыў свет у 2017 годзе) апісана каля 75 тысяч лексем старабеларускай літаратурна-пісьмовай мовы. Агульны аб’ём выдання складае 14 136 старонак. Слоўнікавыя артыкулы распрацоўвалі некалькі пакаленняў беларускіх моваведаў: А. Жураўскі, А. Булыка, Т. Блізнюк, І. Будзько, П. Вярхоў, Р. Гамзовіч, А. Груца, Н. Паляшчук, Н. Кажура, І. Крамко, З. Кудрэйка, Г. Лапцёнак, В. Мяснікова, А. Напорка, Н. Пышкала, Л. Рабаданава, С. Рапацэвіч, У. Свяжынскі, З. Турцэвіч, А. Хромчанка, Г. Ціванова, Л. Шыпалава, Г. Федарэнка, Э. Ялоўская, А. Яновіч, Э. Ярмоленка. На жаль, некаторыя з іх так і не дачакаліся завяршэння праекта, але відавочна, што без іх намаганняў ён не быў бы рэалізаваны.
Адзначым, што першыя спробы лексікаграфічнай апрацоўкі слоўнікавага складу старажытнай беларускай пісьменнасці адносяцца да сярэдзіны ХІХ стагоддзя і звязаны з імёнамі І. Насовіча, І. Навіцкага, М. Гарбачэўскага.
Сярод прааналізаваных кніг — «Трыбунал» 1586 года.
Вялікае значэнне надавалася слоўніку ў сярэдзіне 20-х гадоў ХХ стагоддзя. На думку навукоўцаў, ён мог бы стаць крыніцай узбагачэння лексікі сучаснай беларускай літаратурнай мовы.
— На жаль, тады работа над слоўнікам была спынена ў яе пачатковай стадыі: пачаліся 30-я гады — час рэпрэсій. Пытанне аб узнаўленні праекта было зноў пастаўлена толькі ў 1960 годзе, — расказвае Ганна Уладзіміраўна і тут жа дадае: — Ад разумення таго, што думкі пра слоўнік з’явіліся яшчэ ў ХІХ стагоддзі і што ты ўдзельнічаў у гэтай працы і давёў яе да канца, адчуваеш вялікае хваляванне і гонар. «Гістарычны слоўнік беларускай мовы» — першае і адзінае завершанае ва ўсходнеславянскім мовазнаўстве апісанне слоўнага запасу беларускай мовы XIV—XVIII стагоддзяў.
Нездарма работа «Лексiкаграфiчнае апiсанне слоўнага фонду беларускай мовы XIV—XVIII cтст. («Гiстарычны слоўнiк беларускай мовы» ў 37 выпусках)» вылучана на атрыманне Дзяржаўнай прэміі Рэспублікі Беларусь 2020 года ў галіне навукі і тэхнікі. «Гістарычны слоўнік беларускай мовы» — крыніца пазнання мінулага Беларусі, якая дае багатыя і разнастайныя звесткі аб сацыяльна-эканамічным і грамадска-палітычным жыцці, матэрыяльнай і духоўнай культуры беларускага народа ў старажытнасці. На базе матэрыялаў слоўніка напісаны сотні навуковых работ (манаграфій, артыкулаў, дысертацый), прысвечаных гісторыі як асобных слоў, так і цэлых лексічных пластоў — калі з’явіліся, што абазначалі, дзе ўжываліся. Ён можа стаць крыніцай папаўнення сучаснага лексічнага фонду. Да прыкладу, слова «мыто» было забыта на стагоддзі, а сёння зноў функцыянуе ў мове.
Выкарыстоўваецца слоўнік таксама пры выкладанні гістарычных і філалагічных дысцыплін у вышэйшых і сярэдніх навучальных установах, пры стварэнні падручнікаў, дапаможнікаў і практыкумаў па гістарычнай граматыцы, гістарычнай лексікалогіі, марфалогіі, сінтаксісе, фразеалогіі, стылістыцы і г. д. Вядомы ён і замежным даследчыкам, якія цікавяцца лёсам беларускай мовы, міжмоўнымі сувязямі, пытаннямі паходжання слоў. Гэта выданне каштоўнае не толькі для моваведаў. Яно запатрабавана ў асяроддзі гісторыкаў, археолагаў, юрыстаў, культуролагаў, літаратуразнаўцаў, пісьменнікаў. Работа мае велізарнае значэнне з пункта погляду аховы нацыянальнай культурнай спадчыны Беларусі — гэта помнік беларускай культуры наогул. І галоўнае, слоўнік сведчыць, што беларусы — высокаразвіты еўрапейскі народ, які мае даўнюю гісторыю, багатую культуру, старажытную і прыгожую мову.
ДАРЭЧЫ
За фундаментальную работу «Лексiкаграфiчнае апiсанне слоўнага фонду беларускай мовы XIV—XVIII cтст. («Гiстарычны слоўнiк беларускай мовы» ў 37 выпусках)» калектыў аўтараў — Аркадзій Жураўскі (пасмяротна), Аляксандр Булыка, Іван Крамко (пасмяротна), Валянціна Мяснікова, Ганна Федарэнка — вылучаны на атрыманне Дзяржаўнай прэміі Рэспублікі Беларусь 2020 года ў галіне навукі і тэхнікі.
МЕРКАВАННЕ
Ігар Капылоў, дырэктар філіяла «Інстытут мовазнаўства імя Якуба Коласа» Цэнтра даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН Беларусі:
— «Гістарычны слоўнік беларускай мовы» называюць праектам стагоддзя беларускай гуманітарнай навукі. Нічога падобнага да гэтага не было ў нашай гісторыі. Праекты па стварэнні слоўнікаў такога тыпу яшчэ не завершаны і ў нашых суседзяў — у рускіх, украінцаў. Фактычна гэты слоўнік ахоплівае мову больш чым 500-гадовага перыяду. Ён унікальны тым, што пад адной вокладкай змяшчае лексіку разнажанравых тэкстаў. Да таго ж усе моўныя скарбы беларусаў, разрозненыя часам і месцам, прыведзены ў сістэму. Чым важна гэта выданне для сучаснікаў? Калі мы знаходзімся ў стане пабудовы дзяржавы і фарміравання нацыянальнай ідэі, вельмі важна ўсведамляць, што мы маем такую багатую гісторыю і што наша мова была дзяржаўнай мовай такой магутнай еўрапейскай краіны, як Вялікае Княства Літоўскае. Сведчаннем чаго і з’яўляецца слоўнік. Існуе думка, што нацыя сфарміравалася тады, калі ёсць пераклад Бібліі на нацыянальную мову. А я гэту думку працягваю — і калі ёсць такі гістарычны слоўнік.
mila@sb.by
