Васіль ТКАЧОЎ
Свой
НОЧЧУ прайшоў дождж. Хоць і нядоўга ён барабаніў па бляшаным карнізіку акна, аднак гэтага хапіла Івану Сяргеевічу, каб сон канчаткова пакінуў яго. Ды, магчыма, зусім і не дождж вінаваты ў тым, што не спалася. Было, і не раз, што прачынаўся стары сярод ночы і не пад ягоны, дажджу, дроб: старасць, тут нічога не паробіш. Выспаўся, значыць, за сваё доўгае жыццё.
І тады ён нерухома ляжаў на спіне і прыслухоўваўся да чуйнай цішыні, і, было, іншы раз улоўліваў нейкі незразумелы шоргат-грукат на двары. Спярша думаў, што чалавек, можа, які завітаў на падворак, толькі што яму рабіць тут сярод ночы? Ды і хто гэта можа быць, калі ў Канаве застаўся ён адзін? З суседзяў не прыйдзе больш ніхто ніколі: на пагосце апошнія жыхары вёскі. Туды перасяліліся. Іван Сяргеевіч падумаў на ката, але той бесклапотна ляжаў на падаконніку, і ягоны сілуэт добра бачыўся старому — пакрысе пачынала днець, за акном пасвятлела, і кот ляжаў ціхім шэранькім камячком, толькі іншы раз ляніва шавяліў сваім пушыстым хвосцікам, нібы праціраў шыбу.
Іван Сяргеевіч нарэшце здагадаўся, чаму чуюцца яму іншы раз на падворку і шоргат, і крокі, і грукат: то размаўляе з ім яго старое, таксама зняможанае, жытло. Нічога вечнага няма. Стомлена дыхаюць, разважае стары, і пунька, і тарфянка, і, канешне ж, хата. Зразумелая рэч: бёрны трухнеюць, на іх цісне дах, а тыя не здаюцца, рыпяць-скрыпяць. Відаць, толькі на сваёй мове, яны, усе ягоныя пабудкі, па-чалавечы і охаюць, і ахаюць — калі ім баліць, калі ім нявыкрутна. «Дрэва, хоць яно і нежывое, але таксама хоча жыць, — услых сказаў сам сабе Іван Сяргеевіч і выпаўз з-пад коўдры, спусціў ногі на падлогу. — А хата тая ж? А пуня? Ці яны хіба даўжэй пратрымацца на гэтым свеце не стараюцца? Скажы каму! Усё жыць хоча… нават, мусіць, і саломінка… Такая аказія… Пара, аднак, уставаць».
Ён апрануўся, пагладзіў ката, які ўжо цёрся каля ног гаспадара і радаваўся, што той прачнуўся.
— На двор просішся? Зараз, зараз я табе адчыню.
Выпусціўшы ката, паставіў на газоўку чайнік, набраў у місу пшаніцы — курам. Толькі іх цяпер і трымае — на астатняе не хапае сілы. Калі была жывая Ніна, мелі нават кароўку і парсючка. А ўжо калі жонка занемагла, звялі ўсю жыўнасць. Дзякаваць Богу, пенсіі хапае на ежу, а апранацца ёсць у што: данасіць бы. Раней заязджаў сын Сяргей, ён тут паблізу жыве, у Хатоўні, аднак хвароба зусім выбіла чалавека з каляіны. Колькі год назад Сяргей захварэў на цукар, адтуль і пайшло — глаўкома, поўная слепата. Цяпер ён на першай групе, трымаецца як можа. Па гаспадарцы рупіцца Надзя, жонка, якая асмелілася здаць і на правы — не стаяць жа пасярод двара легкавіку, якім некалі кіраваў муж. А чалавек ён наогул запатрабаваны ў раёне і нават у вобласці — спевака і баяніста Сяргея Філіпчанку хто не ведае! Нават і цяпер, калі стаў невідушчым, мала якое свята абыходзіцца без яго. Толькі тым, хто добра ведаў Сяргея, крыху ніякавата і балюча бачыць, што яго, бездапаможнага, выводзіць хто-небудзь на сцэну…
З дачкой Людмілай Іван Сяргеевіч больш перамаўляецца па тэлефоне, яна далекавата — у Старых Дарогах. Былі ў яго і яшчэ дзеці, два хлопцы-блізнюкі, але яны не пражылі і года.
Стары ступіў на ганак і не здзівіўся, што куры адразу ж выпырхнулі з пунькі, кінуліся да яго на злом галавы. Учора ён позна вярнуўся ў вёску, не меў магчымасці даць тым павячэраць, а голад, як кажуць, не цётка: хоць для людзей, хоць для курэй. А чаму позна? На цэнтральнай сядзібе ў Доме культуры калектыў мастацкай самадзейнасці даваў канцэрт, і ён праспяваў там, як заўсёды, дзве песні. Пад акампанемент сына.
— Ну, ну, не збіце з ног! Бач ты — вымерхаліся!..
Пакуль куры клявалі, Іван Сяргеевіч узяў касу, паклаў яе на «бабку» і нетаропка, акуратна зацюкаў малаточкам. Ідучы ўчора на канцэрт, ён звярнуў да Рашыда, пастаяў над грудком зямлі, пакратаў зорачку. «Трэба заўтра абкасіць магілку».
Цюкае і цюкае Іван Сяргеевіч малаточкам, а сам бачыць той дзень, калі ён, на той час хлапчук, стаяў перад выкапанай ямай. Тая падалася яму тады надзвычай глыбокай, і ён вельмі баяўся абшамкнуцца і ўваліцца ў яе, і, моўчкі, шморгаючы носам, назіраў, як вяскоўцы хавалі салдата. Нехта з іх узяў у ягонай кішэні дакументы, з іх стала вядома імя і прозвішча. На ўсё жыццё Івану Сяргеевічу запомнілася імя — Рашыд. Пазней хлапчук знайшоў глобус, а на ім Узбекістан, такі далёкі і загадкавы. Вось, значыць, дзе яна, Рашыдава радзіма. Далёка. Вельмі далёка.
Стары не можа сказаць сёння, куды падзеліся дакументы, але ведае, што не так даўно, мо год дзесяць назад, следапыты напісалі на радзіму Рашыда. Адтуль атрымалі неўзабаве адказ: дзякуй, сябры, за памяць пра нашага брата, але, на жаль, прыехаць не можам… Цяпер мы ведаем, дзе ён пахаваны і верым, што яго магілка будзе дагледжана, бо вы, беларусы, вельмі добры і чулы народ…
Абкасіў магілку Іван Сяргеевіч рана, яшчэ сонца толькі-толькі выкацілася яркім круглячком з-за Журавіцкага бору, прысеў на лавачку, якую сам і змайстраваў некалі, сказаў Рашыду:
«Свой ты нам, Рашыд. Прабач, мо рэдка да цябе прыходжу. Даруй, калі што не так. Я ж бачыў, як цябе забілі немцы… І калі яны з’ехалі з вёскі, нашы людзі цябе адразу пахавалі… Дамавіну зрабілі мужчыны… Усё чын чынам… Хоць Гонтараў, праўда, ці хто там пярэчыў, што ўзбекаў трэба хаваць не так… у матэрыю загорнутага быццам… Хе! Але паспрабуй тады расстарайся на тую матэрыю, маць яе! З дошкамі прасцей было… Самі напілавалі… А яе, матэрыю тую, не зробіш у нашай Канаве… Вось толькі аднаго я не магу зразумець: і што гэта за бой такі быў у нашай вёсцы, што ты адзін і загінуў? Не магу, даруй, адказаць я на гэтае пытанне і сёння… Ці можа, я што забыўся? Даруй, браце… Даўно ж было… І яшчэ, братка Рашыд, вось што… Ты, гэта, на сваіх не крыўдуй, што не прыехалі... Час такі… Развалілі краіну, за якую ты ваяваў, мытняў панаставілі, граніц нарабілі… Паспрабуй прадзярыся цяпер праз гэтае сіта!.. А каб да цябе прыехаць — ці хапіла б у тваіх сваякоў грошай? Білет цяпер да нас — уго, мабыць, каштуе! Гэта на вайну ў цябе быў ён бясплатны…
Іван Сяргеевіч уздыхнуў, устаў, ускінуў на плячо касу і моўчкі пашоргаў у бок вёскі. Па дарозе, колькі ішоў, думалася яму пра адно і тое ж: а хто дагледзіць Рашыдаву магілку, калі мяне не будзе? Хто прыйдзе да яго? Хто? Цяпер вунь да сваіх бацькоў не ўсе дзеці прыходзяць…
Ён успомніў пра сваіх праўнукаў-шчабятунчыкаў Мікітку і Дзімку, і твар у старога павесялеў.
«Трэба будзе неяк прыйсці з імі да Рашыда», — вырашыў Іван Сяргеевіч і падміргнуў кату, які адзінока стаяў пасярод двара і быў рады, што нарэшце з’явіўся гаспадар.
Джала
ПА ДАХУ лапаталі кроплі дажджу, а пашматаныя напярэдадні хмары віселі на небе дзіравым рэшатам. Сірацюк каторы раз паглядзеў у акно: ну а там што, на дварэ? У лужынах, што ўтварыліся ў неглыбокіх ямінах на вузкай — як праехаць — дарозе, шпокалі бурбалкі. Нікога з людзей. Ды і хто ў такую восеньскую непагадзь будзе шастаць? Калі толькі патрэба дужа ўжо пільная якая, а так — сядзі, дачнік, дома, падбівай рахункі: што вырасла сёлета, што не ўратаваў ад спякоты і шкоднікаў, будуй планы на наступны год. Сірацюку ж было не да ўсяго гэтага — яго выклікалі ў горад, і, акрамя паездкі, нічога ў галаву не лезла. Там чакаюць. Сказалі строга, каб прыехаў, і ніякіх «не», бо два разы наведваліся да цябе, паважаны, самі, і толькі пацалавалі замок. Прыгразілі нават адміністрацыйным спагнаннем… Але як паедзеш, калі з самага ранку лье бы з вядра? Гэта каб хоць меўся ўласны транспарт, тады б іншая справа. А так пакуль дачыкільгаеш да аўтобуснага прыпынку — прамокнеш да ніткі, ніякі парасон не выратуе: вецер падхоплівае тыя дажджынкі і круціць імі, бывае, як хоча, таму не пакіне на адзенні жывога месца. «Вось табе і багач, вось табе і куркуль!.. А свайго транспарту няма. Пчаляр, называецца. Трыццаць сем вулляў…» Злуючыся, Сірацюк ссоўваў бровы на пераноссі, хмурыў лоб і думаў: «А хто ж з іх, суседзяў па дачы і пакупнікоў мёду, і сапраўды мог падлічыць тыя вуллі? І калі? Быццам жа ніхто не заходзіць далей парога…» Ды і хто ён, той добразычлівец, які напісаў пра яго ў райвыканкам, які данёс, што Сірацюк, значыць, замест пяці вулляў, як быццам бы дазволеных па законе, трымае іх на трыццаць два больш? Каму вочы ён муліў сваімі пчоламі? Ды і наогул, існуе такі закон ці пісака той узяў яго са столі? Хаця не — з райвыканкама таксама нешта казалі пра тыя пяць вулляў. Добра яшчэ, што папрасілі прыехаць аднаму — без іх… А то было б!
Сірацюк у Гомелі аказаўся пасля заканчэння інстытута, працаваў на «Гомсельмашы» інжынерам, а калі захварэў і дактары параілі знайсці больш спакойны занятак, ён уладкаваўся ў заводскім санаторыі слесарам. Там, на прыродзе, і ўспомніў пра бацьку-пчаляра, якому яшчэ хлапчуком дапамагаў майстраваць вуллі і даглядаць пчол. Бацька на той час быў яшчэ жывы, і Сірацюк паехаў да яго на Міншчыну не проста праведаць, што ён рабіў даволі часта, а каб пагаварыць наконт пчол: маўляў, з’явілася жаданне і магчымасць (пабудаваў нарэшце на дачным участку дамок!) заняцца сур’ёзна таксама пчалярствам. Бацька, вядома ж, ухваліў сынава жаданне, паабяцаў на першым часе памагчы — даць некалькі вулляў з роем: «Ну а там, сын, ты і сам пойдзеш, рукі ў цябе залатыя, наробіш вулляў». Ён і нарабіў. Хоць і няпроста было: сям’я ж, ім увага таксама патрэбна, ды і за працу ў санаторыі трымаўся, як без працы. Разважаў: выйду на пенсію і займуся тады пчоламі грунтоўна. Але пакуль тая пенсія, ён неяк нечакана і для сябе самога, і для іншых заставіў вуллямі ўсё, што толькі было можна. Але ж іх, вулляў, ніхто не бачыў. Яны былі пад дахам. Пчолы лётаюць, мёд сусед на дачы прадае ўсім жадаючым значна танней, чым на базары, і ўсе быццам задаволены: дзякуй за мёд, Сірацюк! Нават з горада заказы паступаюць.
І вось гэты выклік у райвыканкам, кабінет ён не запомніў, там падкажуць.
А дождж не перастае…
— Паеду! — вырашае нарэшце Сірацюк і наўмысна гаворыць гучна — каб і пчолы пачулі яго. — Паеду!.. А вы тут пабудзьце без мяне. Я ім так і заяўлю, у райвыканкаме: а каму кепска ад таго, што ў мяне пчол багата? У нас тут тры тысячы дачных участкаў, а пчолы толькі ў мяне. Ну і што, што звыш нормы? Старшыня ж мясцовага калгаса пахваліў мяне і словы падзякі сказаў: «Каб не вы, Сцяпан Мікалаевіч, то мы і не ведалі б, што рабіць. Раней пчол шмат было, мы і гора не зналі, а цяпер людзі лянуюцца іх трымаць… А як жа без пчол нам, хлебаробам, абыходзіцца? Гэта ж толькі дзякуючы ім у нас ураджаі і грэчкі, і яблык, і ягад… ды ўсяго ёсць. А каб яны не апылялі тую ж грэчку? Елі б мы кашу, пачакайце!»
Сірацюк пачаў апранацца. Ён канчаткова асмялеў, і яго ўжо не палохаў дождж.
— І яшчэ скажу там, у райвыканкаме, — мужчына павярнуўся тварам да пчол, — што пералічыў значную частку выручаных за мёд грошай у дзіцячы дом. Даведкі, праўда, на руках не маю, бо не хапіла вачэй патрабаваць яе, даведку. Гэта б было, як у газеце чытаў: вось вам, сябры мае, грошы, а вы потым назавяце дзіцячы дом маім імем… Але што было, тое не адымеш: дапамагаў і яшчэ дапамагу. А таксама школу рамантаваў, у якой унукі вучацца. Гэтага мала хіба? — Ён вытрымаў паўзу, падышоў да люстэрка: — Тады дабаўлю, калі ім гэтага мала: а што, скажыце, ці не вашая заслуга, пчолы, што не п’ю і не палю? Лепшага нарколага, чым вы, пчолы, відаць, не існуе… І можа, мяне не штрафаваць трэба, а хваліць, уганароўваць, што разам мы ратуем сады і пасевы, а? Ну, паехаў я… А што там скажуць — скажу і вам… Спадзяюся, вярнуся жывы і здаровы… Хаця і дадуць, адчуваю, прачуханку… Як панесці дадуць… Калі не суцяшаць сябе, а прызнацца шчыра, то віна ёсць… Але ж хто думаў, што можна, што не, калі браўся за пчолы?.. Магчыма, тады яшчэ і законаў такіх не было?..
Па дарозе да аўтобуснага прыпынку Сірацюк успомніў пра пчалінае джала. «Цікава, — разважаў ён, — пчала, уджаліўшы чалавека, гіне, а чалавек, уджаліўшы чалавека, жыве і радуецца-пацяшаецца, відаць, што некага ўджаліў… на сёмым небе ад шчасця… Вось і цяпер, мусіць, глядзіць ён у акно, седзячы ў сухім і чыстым пакойчыку, бачыць на вуліцы мяне, дурня старога, якому больш, чым іншым, трэба, і ажно падскоквае ад задавальнення: пчаляра нарэшце на дыван выклікалі! Так яму і трэба! Не будзе грошы грэбці лапатай! Наша ўзяла!..»
Аўтобуса яшчэ доўга не было.
Не было і картузіка на прыпынку, дзе б можна было схавацца ад дажджу…
Затое добра было пад шчыльным дахам пчолам Сірацюка. Ад гэтага — і яму самому.
