“Куры” – адзін з самых папулярных калядных абрадаў краіны

«Эй, куры, куры, не пейце рана»

У чым унікальнасць каляднага абраду трох клічаўскіх вёсак


ЗАЎТРА ў Беларусі пачынаецца самая містычная пара народнага календара — Каляды. Лічыцца, што святкуюцца яны менавіта з 6 да 19 студзеня (да Хрышчэння). Гэтыя дні лічыліся асаблівымі, таму і рыхтаваліся да іх адпаведна. Калолі свінню (у бедных сем’ях гэта быў адзін з нешматлікіх дзён, калі можна было паесці мяса ўдосталь), рабілі генеральную ўборку ў хаце, шылі новыя рэчы, а таксама старанна мыліся ў лазні. Сустракаць гэта свята належала чыстым: і фізічна, і духоўна.


КАЛЯДЫ для нашых продкаў былі галоўным зімовым святам, якое сімвалізавала пачатак новага года, расказала даследчыца фальклору, кіраўнік узорнага фальклорнага ансамбля “Калыханка” Міханавіцкага Дома фальклору Мінскага раёна Ларыса Рыжкова:

— Само свята, дзе шанавалася спачатку Нараджэнне Хрыстова, затым стары Новы год і Хрышчэнне, праходзіла па абавязковым вывераным сцэнарыі. Яго, бясспрэчна, патрэбна было прытрымлівацца. Напрыклад, да вечара 6 студзеня людзі выконвалі пост, і толькі пасля з’яўлення першай зоркі на небе ўсёй сям’ёй садзіліся за стол. Адным з абавязковых умоў было сена, якое ляжала пад абрусам да самага Шчадраца (14 студзеня). На стале павінны былі быць куцця (так называлі спецыяльную кашу, якую ставілі ў чырвоным куце) і ўзвар (вараны напой з сушаных яблыкаў і груш).

Лічылася, што 7 студзеня — у першы калядны дзень — было прынята наведваць сваіх хроснікаў, дарыць ім падарункі. Увечары наставаў час моладзі. Вялікія кампаніі па 10—15 чалавек пераапраналіся ў цыган, у мядзведзяў, а на Палессі, акрамя гэтага, рабілі зорку. Калядавала моладзь, спяваючы песні, прыпеўкі, танцуючы, гурт славіў гаспадара хаты і яго сям’ю, завітваючы да яго на падворак. За гэта ён адорваў усялякімі смачнасцямі і дробнымі грашыма. Зачыніць перад калядоўшчыкамі дзверы азначала наклікаць бяду і на хату, і на гаспадарку.

Другі дзень Каляд зваўся днём святога Сцяпана. У яго гаспадары разлічваліся са сваімі працаўнікамі, пасля чаго тыя маглі выказаць усе свае крыўды. Скончыўшы з высвятленнем адносін, гаспадары і працаўнікі ці складалі новую дамову на год, ці разыходзіліся. Пра гэты дзень нават існуе прымаўка: «На святы Сцяпан кожны сабе пан».

Абавязковым атрыбутам Каляд была варожба, якая пачыналася ад Нараджэння Хрыстова і працягвалася да Шчадраца. Напрыклад, дзяўчаты кідалі боцік з левай нагі праз плячо — у які бок глядзеў носік, адтуль і нарачоны прыйдзе. Ці дзяўчына брала наўздагад з кастра адно палена. Калі яно гладкае было, значыць, жаніх будзе прыгажуном, калі шурпатае — брыдкім. Калі траплялася палена з сучкамі, значыць, з вялікай сям’і. А крывое — непрывабны муж наканаваны.

— На Беларусі з песнямі і танцамі святкуюць Каляды, але паўсюль — з рэгіянальнымі асаблівасцямі, — зазначае Ларыса  Рыжкова. — Некаторыя з іх — быццам бы адгалоскі старадаўняй традыцыі, таму мы можам гаварыць пра некаторыя ўнікальныя абрады, якія захаваліся з мінуўшчыны дзякуючы менавіта сельскім жыхарам.

Да такіх можна аднесці тры самыя знакамітыя і раскручаныя, асабліва ў апошні час. Вялікую вядомасць, дарэчы, набыў народны абрад “Калядныя цары”. Занесены ён у Спіс культурнай спадчыны ЮНЕСКА.

Абрад быў выяўлены ў Капыльскім раёне ў вёсцы Семежава. Гісторыя “Калядных цароў” узыходзіць да XVIII стагоддзя, калі побач з вёскай стаяла царскае войска. Паводле вясковага падання, у тыя часы салдаты пачалі на Каляды хадзіць па дварах з вясёлымі выявамі і віншаваць з Новым годам. Жыхары Семежава абдорвалі іх за гэта падарункамі. Гэта традыцыя захавалася ў вёсцы і пасля адыходу атрада, развіўшыся ў незвычайнае і запамінальнае навагодняе дзейства.

Да гэтага часу мясцовыя мужчыны і юнакі прыбіраюцца ў гарнітуры, падобныя на ваенную форму (белыя порткі і кашуля, высокія шапкі, упрыгожаныя рознакаляровымі стужкамі, павязаныя на грудзі крыж-накрыж паясы). Гэта і ёсць калядныя цары. У ноч з 13 на 14 студзеня яны ходзяць па дварах, паказваючы п’есу “Цар Максімільян”, дзе прысутнічаюць такія персанажы, як дзед і баба, лекар, барабаншчык, механоша, цар Максімільян, цар Мамай і іншыя.

У ШАСЦІ вёсках Лепельскага раёна (Велеўшчыне, Поўсвіже, Аношках, Старым Лепелі, Барсуках, Цярэшках) Каляды не абыходзяцца без гульні “Жаніцьба Цярэшкі”. Яна таксама прыйшла да нас з глыбокай мінуўшчыны — з часоў Полацкага княства. У яе аснове — рэальна існаваўшы прататып Цярэшка, што ў старажытнасці жыў на беларускай зямлі і заступаўся за закаханых, лічыўся захавальнікам сямейнага ачага.

Сутнасць рытуалу — у знаёмстве хлопца з дзяўчынай. З боку старэйшых выбіраюць «бацьку» і «маці», якія сочаць за парадкам правядзення абраду. Кожны нежанаты ў гэты вечар становіцца Цярэшкам і выбірае сабе жонку. Сэнс забавы — згуляць жартаўлівае вяселле з вялікай колькасцю народных песень, жартаў і танцаў (падыспань, кракавяк, полька). Традыцыйна дзейства адбываецца ў вялікай хаце з вясковымі прысмакамі на сталах — кіслай капустай, салёнымі агуркамі, блінамі, халадцом, салянкай — і далейшай жаніцьбай маладых. Па традыцыі на працягу года пасля гульні хлопцы павінны былі апекаваць сваіх несапраўдных жонак. Продкі паважалі рытуал, таму за ім пачыналася пара сапраўдных вяселляў.

ЯШЧЭ адзін цікавы калядны абрад — “Цягнуць Каляду на дуб”. Гэта своеасаблівыя провады Каляд. Ён прапісаўся ў трох вёсках Бярэзінскага раёна — Новінах, Чыжахах і Любушанах. З’яўляючыся этнічнай асаблівасцю раёна, традыцыю абнавілі ў 1990-я і з таго часу праводзяць штогод. Пачынаецца дзея звычайна з упрыгожвання Каляды (у залежнасці ад мясцовых традыцый гэта кола, на якім раскладваецца сена і ставіцца гаршчок з куццёй). Затым вясёлая працэсія накіроўваецца да высокага дрэва, дзе ўдзельнікам абраду трэба павесіць або пасадзіць Каляду на дуб. Тлумачыцца гэта так: каб быў добры ўраджай у новым сельскагаспадарчым годзе.

КЛІЧАЎСКІ раён ганарыцца калядным абрадам “Куры”, які бытуе ў вёсках Дзмітраўка, Нясета і Віркоў і прызнаны нематэрыяльнай культурнай каштоўнасцю краіны. Унікальнасць яго ў тым, што толькі дзеці да 16 гадоў могуць стаць удзельнікамі абраду. Кожны год 13 студзеня яны святочна прыбіраюцца і ідуць з песнямі па вуліцах. Не заходзяць у хаты, а проста спяваюць на падворку песню “Эй, куры, куры, не пейце рана”, а гаспадары іх частуюць.

Выкладчык Дзмітрыеўскага філіяла дзіцячай школы мастацтваў горада Клічава Наталля Коктыш, якая кіруе ўзорным фальклорным гуртом “Купалачка”, расказала, што калядны абрад літаральна даў жыццё калектыву:

— У свой час у нас займалася Крысціна Маркава, бабуля якой, Валянціна Іванаўна Маркава, апісвала “Куры”. Мы зацікавіліся песняй, потым перанялі абрад, аднавілі яго і цяпер атрымліваецца, што наш калектыў — адзін з носьбітаў традыцыі. Абавязковая ўмова — калядоўшчыкі могуць хадзіць да заходу сонца. А гаспадары павінны частаваць дзяцей аладкамі, блінамі, ласункамі. Пра ўсё гэта мы даведаліся ў этнаграфічных экспедыцыях, калі апытвалі старажылаў нашай вёскі, а таксама суседніх — Нясеты і Віркава. Невыпадковы і час правядзення “Кур” — Васілёў дзень. З ім, як мы даведаліся, звязана многа прыкмет. Напрыклад, калі суслы (так называюць у нас ледзякі) звісаюць, будзе добры ў наступным годзе ўдой малака, калі многа шэрані — многа грыбоў і ягад.

А яшчэ, калі калядавалі “кураняты”, старэйшыя забягалі ў цёмны хлеў на падворку гаспадароў і варажылі на нарачонага. Калі дакранешся да рога каровы, лічылася, што будзе муж багаты, калі да боку — сераднячок, а калі за хвост учэпішся, будзе муж прайдзісветам. Было і такое павер’е. Заўсёды пад Каляды забівалі кабана, было на падворку тое месца, дзе абсмальвалі яго. Дзяўчаты бралі тую зямлю і кідалі праз левае плячо, прыгаворваючы: “Сею бор на свёкраў двор”. З якога боку забрэша сабака, у той бок пойдзе дзеўка замуж.

Дарэчы, чаму абрад назвалі “Куры”? Дзеці ходзяць малыя, шчабечуць… Таму дарослыя і ахрысцілі традыцыю так. Прыйдуць пад акно дзеці і кажуць: “Шчодры вечар, святы вечар! Дазвольце курам папець?” Калі дазвалялі гаспадары, то пелі. З хаты выходзіла гаспадыня, выносіла звычайныя тонкія бліны і скварку сала. Казала: “Дзякуй вам, што не забыліся, завіталі, песню праспявалі. Вазьміце і ад мяне пачастунак”. “Куры” дзякавалі: “Дзякуй, мая мамка, хай будзе ў цябе і ў доме, і ў хляве, і ў двары, і прыбытак і ў скаціне, і ў сям’і”. Потым дзеці збіраліся ў каго-небудзь у хаце і дзялілі паміж сабой накалядаваныя гасцінцы.

Жыхарка вёскі Віркаў Жанна Васькова, загадчыца сельскага клуба, пра абрад даведалася ад старажылаў вёскі Марыі Фясько і Надзеі Каледзіч. Асаблівы атрыбут свята (на гэтым настойваюць носьбіты) — калядная зорка. А яшчэ паверх кажуха ці паліто “кураняты” павязвалі вялікія хусткі. Дзякуючы этнаграфічным пошукам у вёсцы можна адрадзіць і яшчэ адзін калядны абрад, разважае Жанна Васькова:

— Надзея Іванаўна Каледзіч мне распавядала пра ўнікальны абрад “Цыганы”. Там удзельнічаюць толькі дарослыя. Ёсць дзеючыя асобы — малады з маладой, пан і паненка, цыган і цыганка, а таксама прыдурак — так называлі таго чалавека, якога прызначалі насіць мех з накалядаваным. Заўсёды ўсе дзеючыя асобы павінны былі несці званочак, каб было чуваць, да каго менавіта яны кіруюцца ў хату. А таксама бралі з сабой свісток, якім карысталіся падчас шанавання. Калі хто лянуецца, неслі з сабой бізун. А спявалі галоўную песню “Ой, жаўнеру, жаўнеру”, выконвалі розныя частушкі. Спрабавалі ўжо дарослымі з вёскі рабіць абрад некалькі разоў. Хто ведае, можа, таксама нам атрымаецца адрадзіць яго, як і “Куры”.

uskova@sb.by

Фота з архіва ўзорнага фальклорнага гурта «Купалачка»

Заметили ошибку? Пожалуйста, выделите её и нажмите Ctrl+Enter