Аповесць дынамiчная, захапляльная… Але толькi праз шмат гадоў я даведалася, пра што насамрэч яна i чаму пiсьменнiк звярнуўся да постацi Францiшка Багушэвiча.
А для гэтага трэба было даведацца пра бiяграфiю самога Васiля Хомчанкi, якую — сапраўдную — у час выхаду аповесцi яшчэ нiхто не ведаў.
З пяцёх жыхароў iнтэрнацкага пакоя адзiн аказаўся даносчыкам.
Быў 1937 год, пiк рэпрэсiй. Васiль Хомчанка аказаўся ў турме. Суддзi пашкадавалi хлапчыску, далi ўсяго чатыры гады. Будаваў дарогу Камсамольск — Саўгавань, пiлаваў лес. Пасля вызвалення працаваў грузчыкам на рыбалоўнай базе ў Астраханi. А потым зайшоў у ваенкамат, адкуль якраз адпраўлялi ў армiю атрад рэзервiстаў, быў недабор… У анкеце Васiль не пазначыў судзiмасць, падмануў, што вучыўся на журфаку. Пачалася вайна.
Пасля Перамогi маладому камандзiру, уладальнiку баявых узнагарод, прапанавалi паступiць у Ваенную акадэмiю. Адвучыўшыся, Васiль Хомчанка працаваў суддзёй у ваенных трыбуналах. Нiколi не забываючыся на сваё страшнае мiнулае, чакаючы: а што, як раптам яно адкрыецца?
Вось што ўкладае Васiль Хомчанка ў вусны свайго героя:
«Я судовы следчы, стараюся быць да людзей справядлiвым. Але ж мне заўсёды цяжка, калi я адпраўляю чалавека ў турму…»
А вось што гаворыць сам Васiль Хомчанка ў аўтабiяграфiчнай аповесцi «Крэсла з гербам i розныя крымiнальныя гiсторыi», апублiкаванай ужо ў 1992-м, якую параўноўваюць з прозай Варлама Шаламава:
«Я стараўся быць справядлiвым суддзёй. Мяне лiчылi калегi мяккацелым, нават лiбералам, начальства крытыкавала за гэту мяккацеласць…» I прызнаваўся, што яму цяжка адпраўляць чалавека ў турму, бо сам перажыў няволю.
Калi стваралася аповесць «Пры апазнаннi — затрымаць», аўтар яшчэ не мог гаварыць вольна. Менавiта праз Францiшка Багушэвiча Васiль Хомчанка транслiруе свае «крамольныя» разважаннi, досвед «юрыдычнага перыяду». А праз другога героя, рэвалюцыянера Сяргея Сiлаева, расказвае «зэкаўскi» досвед.
Параўнайце яшчэ дзве цытаты.
Вось у аповесцi «Пры апазнаннi — затрымаць» Сяргея Сiлiна, рэвалюцыянера XIX ст., арыштоўваюць.
«Яго прывялi ў жандарскае аддзяленне i гадзiны праз чатыры пасадзiлi ў камеру, невялiкую, падвальную, з акенцам пад самай столлю, на ўзроўнi тратуара, па якiм дзень i ноч хадзiў вартавы — круглыя суткi чулiся яго крокi i стук прыклада ружжа. …Было ў камеры шэсць чалавек: паэт Ваня Тулiмовiч, слабы здароўем, з бледна-жоўтым тварам, iнжынер Блохман, сельскi баптыст, чыноўнiк з мiнiстэрства Пятровiч, Майсей — студэнт...».
А вось урывак з аповесцi «Крэсла з гербам i розныя крымiнальныя гiсторыi», час дзеяння — 1937 год:
«…уштурхнулi ў падвальную камеру з акенцам пад самай столлю, якое выходзiла на вулiцу Ўрыцкага на ўзроўнi тратуара. Усцяж тых закратаваных вокнаў дзень i ноч хадзiў вартавы з вiнтоўкай — круглыя суткi былi чуваць яго крокi i стук прыклада аб тратуар.
У камеры было, здаецца, дзесяць чалавек, сярод iх паэт-маладняковец Янка Тумiловiч, Масей Сяднёў — студэнт педiнстытута, таксама паэт i мой зямляк з Касцюковiцкага раёна. Былi там яшчэ iнжынер Блохман, прафесар-географ, здаецца, прозвiшча яго Лойка. Пазней завялi Янку Нёманскага — пiсьменнiка, акадэмiка».
Як бачыце, нават iмёны амаль не змененыя! Нагадаю, што сапраўднае прозвiшча Нёманскага — Пятровiч.
Падабенства ва ўсiх дэталях. Сiлаева арыштавалi таксама, бо адзiн з пяцёх сяброў аказаўся даносчыкам. Падобныя партрэты следчых, якiя дапытваюць юнага Васiля Хомчанку i эсэра Сяргея Сiлаева.
Эпiзоды, калi Францiшак Багушэвiч у перапынках памiж следчымi справамi ў службовым кабiнеце пiша лiтаратурныя творы, Васiль Хомчанка таксама спiсваў з сябе.Праз шмат гадоў, дамагаючыся рэабiлiтацыi, Васiль Хомчанка даведаўся, чаму яго не выкрылi: дакументы аб асуджэннi былi пакладзены не ў тую папку.
У 1968-м Васiль Хомчанка дэмабiлiзаваўся i прысвяцiў сябе лiтаратурнай працы.
Францiшак Багушэвiч таксама дачакаўся амнiстыi ўдзельнiкам паўстання, вярнуўся ў Беларусь i заняўся лiтаратурай.
cultura@sb.by
