У гадавым колазвароце падзей:
-- у народзе кажуць: "Як сустрэнеш Новы год, так яго i правядзеш";
-- хто першы прыйдзе ў хату ў новым годзе, такiм i ўвесь год будзе: калi мужчына -- шчаслiвым, калi жанчына -- не зусiм;
-- хто першым у новым годзе прынясе ў хату ваду, той увесь год ва ўсiх справах першым будзе;
-- сярод усходнiх славян бытуе прыказка "першы блiн комам". Гэты блiн абавязкова адкладвалi на асобную талерку i ставiлi на Масленiцу пад абразы -- яго пакiдалi продкам, а праз тры днi аддавалi хатняй жывёле або птушкам;
-- да гэтай традыцыi прымыкаюць паводзiны гаспадынi, якая выпякала птушак-"чырачак" на Саракi: адну "птушачку" абавязкова кiдалi назад у печ як ахвяру дамавiку;
-- у беларусаў iснуе правiла: перш чым наводзiць парадак на прысядзiбным участку, трэба пайсцi i навесцi парадак на магiлах сваiх продкаў (перад Радаўнiцай);
-- у першы дзень заворвання гаспадар праводзiў толькi тры баразны, а ў першы дзень засевак рассявалi толькi першую сявеньку;
-- у першы дзень жнiва зажыналi толькi адзiн сноп;
-- першыя яблыкi новага ўраджаю пасля асвячэння ў храме на Спаса жанчыны адносiлi на магiлы сваiх дзяцей;
-- асаблiвай пашанай i багаццем рытуальных дзеянняў суправаджаўся першы выган жывёлы на пашу. У жыццёвым коле чалавека сiмволiка "першага" таксама была вызначальнай.
У радзiнна-хрэсьбiннай абраднасцi i на першым годзе жыцця нованароджанага асаблiва важным лiчылiся:
-- першае купанне дзiцяцi, падчас якога ў лiтаральным сэнсе слова бабка-павiтуха iмкнулася (як магла i як ведала, а, магчыма, як гэтага патрабавала традыцыя i яе жыццёвы вопыт) змадэлiраваць будучыню немаўляцi;
-- першае прыкладванне дзiцяцi да грудзей (да правага боку, каб хутка расло i ўсебакова развiвалася);
-- значная ўвага надавалася таму, куды i як першы раз пакласцi дзiця спаць, у якi дзень мацi выйдзе з дзiцем на вулiцу, адкуль (знiзу цi зверху) пачне расцi першы зуб;
-- бадай што на адным узроўнi з першым купаннем знаходзiўся рытуал пераразання "пут" дзiцяцi, калi яно стала на ногi i збiралася зрабiць першы самастойны крок;
-- адным з залатых правiлаў народнай культуры з`яўляецца правiла выбару хросных бацькоў i першага хрэснiка. Яно гучыць наступным чынам: калi вас -- дзяўчыну або жанчыну -- упершыню запрасiлi быць хроснай мацi, то вы маеце права пахрысцiць толькi хлопчыка; а калi вас -- хлопца цi мужчыну -- упершыню запрашаюць стаць хросным бацькам, то вам дазволена хрысцiць толькi дзяўчынку!
Не менш выразна сiмволiка "першага" адлюстравана ў шматлiкiх падзеях традыцыйнага беларускага вяселля:
-- прыкмячалi: хто з маладых першым стане на ручнiк у час вянчання, той i будзе лiдэрам у сям`i;
-- залатое правiла нашага вяселля: першую чарку абавязкова выпiвай да дна -- не пакiдай слёз, бяды, гора. А далей -- нi слова, нiхто сiлком у рот не лiў;
-- тая дзяўчына, якой першай будзе перададзена фата нявесты, у гэтым годзе i замуж выйдзе;
-- а што ўжо казаць пра значэнне i важнасць першай шлюбнай ночы маладых!
Бадай што асаблiвай строгасцю паводзiн i дакладнасцю выканання абрадавых прадпiсанняў вылучалiся пахаванне нябожчыка i яго памiнанне:
-- надзвычай важным лiчылася патрабаванне, каб першым пасля пахавання з могiлак выходзiў самы стары сярод прысутных. Ён браў на сябе адказнасць: наступны -- я. Таму ён першы мыў рукi перад парогам хаты, першы заходзiў за жалобны стол i першы ўставаў з-за яго (памятаеце: "Не лезь паперад бацькi ў пекла").
-- а вось на ўсiх жалобных сталах першую чарку нiколi не дапiвалi да дна;
-- а самую першую чарку заўсёды "адлiвалi" нябожчыку.
Наўрад цi можна ўзгадаць тую незлiчоную колькасць сiтуацый, звязаных з працоўнай дзейнасцю чалавека, перш за ўсё з вядзеннем гаспадаркi. У якасцi iлюстрацыi прывядзём толькi некалькi прыкладаў:
-- першае цяля першацёлкi нiколi не гадавалi -- не будзе з яго прыбытку. Гэта скразная тэма Старога Запавету: першае зерне новага ўраджаю (або першага ўраджаю на новай зямлi) ахвяруй храму;
-- першы кош бульбы трэба занесцi ў пограб у той дзень тыдня, у якi ў гэтым годзе было Благавешчанне;
-- калi першы раз маладзiк убачыш з правага боку, будзе прыбытак увесь месяц;
-- калi пачуеш першы раз зязюлю, патрасi грошы ў кiшэнi -- год будзеш жыць у дастатку;
-- першы раз каня аб`язджалi ў дзень святога Уласiя...
Усе ўзгаданыя вышэй прыклады надзвычайна сакральных адносiн да лёсавызначальнай сiмволiкi першага прыводзяць нас да разумення таго, што ў першы дзень будаўнiцтва хаты цесляры "вязалi" толькi адзiн (першы) вянок. Прычым у аснову чырвонага кута звычайна клалi "ляжак" -- бервяно з самым тоўстым камлём, тым самым нават знешне iмкнулiся падкрэслiць яго выключную значнасць.
(Працяг будзе.)
