Спачатку, помню, кузня стаяла за вёскай. Быццам адбеглася крыху ад сялянскiх хат i хлявоў ды так i застыла на ўзмежку палетка, акурат насупраць сядзiбы Алеся Карася. Не ведаю, цi працаваў там мой бацька i хто ў ёй наогул быў гаспадаром, бо нарадзiўся, калi вайна ахiнула i тую кузню, i хаты вяскоўцаў, i ўсё навокал. Але добра памятаю, што мацi казала, як мы з ёй i iншыя суседзi з малымi дзецьмi хавалiся ў гэтай кузнi. Мабыць, таму i запомнiлася яна мне. Здаецца, як жывая паўстае перад вачамi — такая знаёмая, блiзкая i адначасова незнаёмая, далёкая, але да болю ў сэрцы дарагая мне.
Толькi даўно ўжо няма яе там, нiбы i не было нiколi.
Але яна стаяла там, дакладна ведаю i помню, што стаяла. А цяпер толькi памяць пра яе засталася. Ды i то ў такiх, як я, i старэйшых вяскоўцаў.
А новую кузню паставiлi пасля вайны. Дакладна не памятаю, але дзесьцi напачатку пяцiдзесятых гэта было. Тады акурат у нашай вёсцы калгас стварылi. Дык разбiралi сялянскiя хлявы i гумны, а з iх потым на шырокiм цвiнтары ля выгана склалi вялiкiя калгасныя пабудовы: амбар, канюшню, свiран з зернятокам.
А потым i кузню ўзвялi.
Стаяла яна, лiчы, у адной шарэнзе з вясковымi хатамi, але крыху воддаль ад пабудоў, на былой пустэчы, адразу за плотам сядзiбы дзядзькi Якуба Грышкевiча.
I туташнiх гаспадароў кузнi помню вельмi добра. Гэта моцны, каржакаваты i высокi каваль дзядзька Дзям’ян Дуброўскi i мой бацька — ягоны падручны. Можа, таму мы, iх дзецi, з пэўным гонарам i годнасцю бегалi ў гэту кузню, якую так i называлi — бацькоўскай. Бо яна для нас сапраўды была бацькавай, як лiчылi яе мы: два сыны Дзям’яна Дуброўскага — крыху старэйшыя за нас Валодзя i Iван, а таксама iх малодшая сястра Аня i я з братам Iванам. I ўсе мы аднолькава цанiлi i бераглi людскую павагу да бацькоўскай кузнi.
Дзядзька Дзям’ян, дарэчы, быў надзвычай адмысловым i вядомым на ўсю акругу майстрам-кавалём. Ён не толькi спраўляўся з усiмi калгаснымi работамi, але да яго iшлi з просьбамi людзi з блiзкiх i далёкiх вёсак, заказвалi самыя розныя прылады, iнструменты.
Мой бацька быў у яго малатабойцам, альбо, як казалi, падмайстрам, якi дапамагаў вопытнаму кавалю рыхтаваць загатоўкi i выконваць нескладаныя кавальскiя работы: гнуць падковы, адбiваць косы, рабiць абручы да колаў падвод, акоўваць санi. Але мне заўсёды здавалася, што мой бацька нiбыта нават мацнейшы i дужэйшы, бо ён вельмi лёгка ўзнiмаў над галавою цяжкi молат, а дзядзька Дзям’ян, як сапраўдны майстар, толькi аздабляў кавальскую рэч, абстукваючы яе сваiм значна меншым i лягчэйшым малатком.
Бацька мой быў сярэдняга росту, але мне, малому, ён здаваўся нiбы квадратным — такiя ў яго былi шырокiя плечы. Галава круглая i вострыя ўважлiвыя вочы. Ён быў зусiм негаваркiм, можа, нават маўчуном. Бывала, за дзень некалькiх дзесяткаў слоў не скажа. Затое нiчога пустога нiколi не гаварыў. Хадзiў па кузнi, пагружаны ў свае думкi-развагi. Перакурыць — i зноўку за работу.
А калi хто-небудзь заходзiў у кузню са сваiм заказам, ён толькi моўчкi выслухоўваў чалавека i адназначна казаў «зраблю» цi «не магу» i называў час выканання. Гэтак жа моўчкi адварочваўся i далей працягваў рабiць пачатае.
…У тую далёкую ранiцу я падняўся рана. Хуценька памыўся, перакулiў кубак малака з жытнёвым хлебам i падаўся ў бок кузнi.
Здалёк заўважыў бацьку, якi завiхаўся каля воза, рамантуючы цi то атосы, цi штосьцi iншае. Я падышоў блiжэй да кавадла, гляджу, як па-залiхвацку тата ўпраўляецца з гэтымi жалязякамi. Ён сур’ёзны i засяроджаны. З кароткага маху рэзка б’е молатам па распаленай да чырванi жалезiне. Iскры разлятаюцца ва ўсе бакi, асвятляючы паўцёмную кузню.
Потым паглядае на мяне i кажа:
— Ну што, сынок, памагчы прыйшоў?
Я кiваю галавою.
— Тады бяры вунь той молат, — з усмешкаю паказвае на самы вялiкi.
Я хапаюся абедзвюма рукамi за старую, адпалiраваную ручку молата, з усiх сiл напружваюся i ледзьве адрываю яго ад зямлi. Тым часам тата хадзiў па кузнi, нешта гаварыў сам сабе. Потым спынiўся, падышоў да мяне i прапанаваў:
— Лепей, сынок, бярыся раздзiмаць агонь…
I я пачаў раздзiмаць мяхi горна.
Дадому мы вярталiся разам з татам. Я iшоў побач з iм, зрэдку паглядаючы на яго твар. I думаў: пра бацьку, пра мацi, пра брата — пра ўсiх нас, самых родных i дарагiх на зямлi людзей. А калi тата паклаў сваю цяжкую руку на маё яшчэ зусiм слабае плячо i прыхiнуў да сябе, сэрца маё ажно затрапяталася ад невыказнага шчасця: раптам такая лагоднасць ахапiла, што вочы мае заслалi слёзы радасцi i задавальнення.
Пасля таго я прыходзiў да таты ў кузню амаль штодзень або па некалькi разоў на дзень, каб зноў i зноў пабачыць яго ў час цяжкай i захапляючай працы. I заўсёды радаваўся, што ён у мяне такi моцны i дужы, i ганарыўся ягонай сiлай i загартаванасцю духу, параўноўваючы тату з адбiваемым iм кавалкам жалеза. Не ведаў, малеча, што i жалеза з гадамi зношваецца, а тым больш чалавек…
Калi памёр старэйшы за майго бацьку дзядзька Дзям’ян Дуброўскi, кавалём пачаў працаваць мой тата. А памочнiкам да сябе ўзяў стрыечнага брата Кастуся Жылiнскага. Дык потым яшчэ колькi гадоў яны працавалi разам у гэтай кузнi.
…Кожны раз, iдучы да роднай хаты цi вяртаючыся назад, у горад, мiнаю гэтую кузню, у якой некалi працаваў мой тата. I заўсёды прыпыняюся тут на хвiлiнку, аддаючыся ўспамiнам.
Помню, калi я ўжо падрос, заўсёды бегаў сюды, на край вёскi, да бацькi. Здаецца, не было для мяне мiлейшага месца, чым гэтая кузня. Чаго толькi не пабачыш тут, бывала!
Вось дзядзька Косця, што працаваў малатабойцам у кузнi, раздзiмае мяхi, вуголле паступова разгараецца ўсё ярчэй i ярчэй, жалеза спачатку чырванее, потым пералiваецца, як вясёлка, рознымi колерамi. Тады бацька выхоплiвае яго вялiкiмi абцугамi з жарала агню i кiдае на кавадла. А дзядзька Косця ўжо стаiць напагатове з вялiзным молатам у руках i цiкуе, каб своечасова дапамагчы майстру.
I тут пачыналася самае цiкавае.
Мужчыны нiбыта адразу ажывалi i пачыналi хуценька завiхацца ля кавадла. Дзядзькаў молат мерна вухкаў i вухкаў па кавадлу, а тата пастукваў сваiм ручным малатком дробненька, быццам даваў настройку больш важкаму. Разгневанае жалеза шыпела, выкiдваючы пасля кожнага ўдару сноп жоўтых iскрынак. А потым тата кiдаў у халодную ваду, што заўсёды стаяла побач у драўляным карыце, ужо гатовую рэч на загартоўку. I тады я падыходзiў блiжэй да карыта i моўчкi дзiвiўся, як доўга яшчэ шыпела, як змяя, тая жалезiна.
Чаго толькi не стваралi дужыя бацькавы рукi! Здаецца, ён усю сваю душу ўкладваў у кожную рэч: калi рабiў насечку зубцоў на сярпах, калi выгiнаў абручы на калёсы, калi адцягваў лязо сякеры.
Акрамя калгасных спраў хапала i ўсялякай дробнай работы: не тое, дык гэта трэба было зрабiць аднавяскоўцам.
А таму ля кузнi заўсёды было паўнютка народу. Людзi розных ўзростаў збiралiся сюды i зранку, i пад вечар, рассядалiся на парозе, карыце цi проста жалезiнах, чакаючы сваёй чаргi, i пачыналася цiкавая гамонка. I чаго толькi тады не даведаешся тут!
Стары Смурага заўсёды пачынаў свой расказ з часоў Пятра Вялiкага, потым успамiнаў Першую iмперыялiстычную, страшэнную галадоўку на Паволжы, дзе яму давялося жыць. Iван Карась дзялiўся ўспамiнамi пра штурм Зiмняга, пра выгнанне белапалякаў. Язэп Дзынгiлеўскi прыгадваў эпiзоды з Вялiкай Айчыннай. Паступова размова пераходзiла на калгас, потым на жыццё-быццё вясковае, палiтыку…
Бацька задуменна слухаў расказы аднавяскоўцаў, нiбы вывучаў кожнага, пыхкаў самакруткаю i маўчаў. Потым кiдаў недакурак у карыта з вадой, уставаў i зноў браўся за молат.
А мне так хацелася, каб i ён пра што-небудзь расказаў. Ад мацi ведаў, што ён i на фронце быў, i ў шпiталi ляжаў, i пад сэрцам кулю насiў. Толькi нiкому сам ён не расказваў пра гэта. Хто яго ведае, можа, не хацеў вярэдзiць ужо крыху зарубцаваныя раны.
…Неяк тата вяртаўся дадому з другога канца вёскi, ад старэйшага сына Iвана. Тут, ля кузнi, яму зрабiлася кепска, i ён прысеў на драўлянае кола адпачыць. Але больш ужо не падняўся…
Колькi гадоў праляцела, як памёр тата, а я заўсёды бачу яго ў кузнi: жывога, дужага, з молатам у руцэ.