Якое месца ў літаратурным жыцці Беларусі займаюць сёння літаратурна-мастацкія часопісы? Ці вытрымліваюць яны канкурэнцыю з інтэрнэтам, ці ёсць у іх свой фармат? Хто складае іх актыўную аўдыторыю? Як яны працуюць з аўтарамі? Пра надзённыя праблемы літаратурна-мастацкіх часопісаў і перспектывы іх развіцця мы пагаварылі з намеснікам дырэктара выдавецкага дома “Звязда” — галоўным рэдактарам часопіса “Нёман” Аляксеем Чаротай, намеснікам галоўнага рэдактара часопіса “Полымя” Аленай Мальчэўскай і галоўным рэдактарам часопісаў “Маладосць” і “Бярозка” Святланай Дзянісавай.
Аляксей Чарота: Я б не сказаў, што гэтая канцэпцыя неяк моцна адрозніваецца ад той, што існавала ў савецкі час. Задачай “Нёмана” заўсёды было шырока знаёміць чытацкую аўдыторыю з лепшымі ўзорамі літаратуры Беларусі на рускай мове. Гэтая задача застаецца. Вядома, нейкія акцэнты ссоўваюцца. Публіцыстыка, напрыклад, сёння не можа быць такой жа, якой была ў савецкі час. Яна іншая, сучасная. Наша задача адсочваць літаратурны працэс, у пэўнай ступені, магчыма, кіраваць ім. Прапагандаваць сапраўдную літаратуру.
Святлана Дзянісава: Задачу часопіса “Маладосць” вобразна можна акрэсліць так: не быць двайніком часопіса “Полымя”. Даволі працяглы час гэтыя выданні былі ў аднолькавай меры класічнымі літаратурна-мастацкімі часопісамі з чатырма традыцыйнымі блокамі: проза, паэзія, крытыка і публіцыстыка. У гэтым не было нічога дрэннага. Але і не было асаблівага сэнсу, каб існавалі два ідэнтычныя часопісы. Цяпер яны зусім розныя. “Полымя” канстатуе сітуацыю ў прафесійным літаратурным працэсе, “Маладосць” апрабіруе маладых аўтараў.
“Бярозка” — літаратурны часопіс для сярэдняга і старэйшага школьнага ўзросту, у які вельмі карысна зазірнуць настаўнікам і бацькам. Мы ахопліваем у ім выхаваўчы, адукацыйны, псіхалагічны, літаратурны, мастацтвазнаўчы і рэлігійны аспекты. Ёсць пастаянныя рубрыкі для геймераў і кінаманаў. Па сутнасці, гэта інтэлектуальны беларускамоўны глянец для падлеткаў.
Алена Мальчэўская: Вы сказалі пра двайнікоў, і цяпер да нас не пойдзе моладзь. (Смяецца.) Адрозненне нашых выданняў вызначаецца чытацкай аўдыторыяй. У “Полымя” яна больш кансерватыўная, узроставая. Мы друкуем маладых аўтараў, але арыентуемся на аўдыторыю старэйшую. Акрамя таго, у нас ёсць пастаянная рубрыка навуковых публікацый, дзе мы друкуем асабліва навуковыя тэксты. “Полымя” адлюстроўвае бягучую літаратурную сітуацыю. У залежнасці ад таго, як яна мяняецца, мяняюцца прыярытэты і задачы нашага часопіса.
— Літаратурныя часопісы не згубілі сваіх ранейшых пазіцый? Бо сёння кожны можа апублікаваць свой твор у інтэрнэце.
С.Д.: На гэтае пытанне адказвае сама моладзь, якая ідзе да нас у рэдакцыю. Публікацыя ў інтэрнэце для сур’ёзнага маладога аўтара ўсё ж такі не вельмі важкі факт.
— Вы адчуваеце сябе сёння адзінай камандай ці канкурэнтамі?
С.Д.: Безумоўна, мы — каманда.
— А аўтараў хапае на ўсіх?
А.Ч.: Яны ў нас усё-такі розныя. Таму канкурэнцыі тут няма і быць не можа.
А.М.: Я заўсёды адчуваю падтрымку, сяброўскае плячо калег побач. Калі сустракаеш добры тэкст і разумееш, што па нейкіх прычынах ён не можа быць апублікаваны ў тваім часопісе — па фармаце ці па яшчэ нейкай прычыне, — заўсёды гаворыш пра яго калегам. І самому аўтару — звярніцеся ў тое ці іншае выданне. І ведаю, што калегі робяць тое ж самае.
— Пэўны час таму ў Расіі праходзіла дыскусія пра перспектывы тоўстых літаратурных часопісаў. Казалі, што яны не вытрымаюць канкурэнцыі з інтэрнэтам. Аднак “Знамя”, “Урал”, “Октябрь” па-ранейшаму паспяхова выходзяць...
А.Ч.: Наша сітуацыя не вельмі адрозніваецца ад расійскай. Вядома, інтэрнэт у нейкай меры канкурэнт папяровым часопісам. І ранейшых тыражоў у 300 тысяч, якія былі ў нас у савецкі час, ужо быць не можа. Тыражы будуць падаць. Але сказаць, што тоўстыя часопісы загінуць, я не магу. Я мяркую па моладзі. Цяга да папяровай кнігі і часопіса ў яе захоўваецца, нягледзячы на велізарную колькасць электронных гаджэтаў і папулярнасць электронных кніг. Па-ранейшаму ёсць людзі, якім важна трымаць кнігу або часопіс у руках.
Пра інтэрнэт, вядома, не варта забываць. У кожнага з нашых часопісаў ёсць сайт, на якім выкладваюцца матэрыялы. У сувязі з гэтым будуць узнікаць ужо новыя праблемы, якія тычацца абароны аўтарскіх правоў і недапушчэння крадзяжу.
С.Д.: О, калі хакеры ўзламаюць сайт якога-небудзь нашага літаратурнага часопіса, мы будзем канстатаваць наш трыумф!
А.Ч.: Вядома, нам да гэтага далёка, у нас усё ў адкрытым доступе. Але вось калі мы пяройдзем на продаж матэрыялаў...
— Папярэдні рэдактар “Нёмана” Алесь Бадак казаў, што, на жаль, беларускія часопісы не могуць апублікаваць актуальных пісьменнікаў Кундэру або Каэльа, паколькі ўсе правы на іх творчасць знаходзяцца ў Расіі, і гэта вялікая праблема...
А.Ч.: Так, гэтая праблема існуе. Мы не можам сёння ўзяць твор вядомага пісьменніка без яго ведама. Выхад можа быць толькі адзін: калі правы належаць самому аўтару, выходзіць на асабісты кантакт. Так у нас адбылося з італьянскім пісьменнікам Джузэпэ Кулікк’я. Мы знайшлі выхад на самога аўтара, і ён дазволіў надрукаваць нам увесь свой раман за сімвалічны ганарар у 1 еўра.
С.Д.: Аўтарскае права існуе, але яно не перашкаджае таму, каб адкрываць імёны сучасных замежных аўтараў. У кожным нумары часопіса “Маладосць” выходзяць “Пераклады”. Гэта пляцоўка, смела аддадзеная намі студэнтам Мінскага дзяржаўнага лінгвістычнага ўніверсітэта. Бо калі часопіс маладзёжны, то і пераклады павінна рабіць моладзь. І ў яе выдатна атрымліваецца наладзіць кантакты з сучаснымі замежнымі аўтарамі. А ў выпадку няўдачы заўсёды можна звярнуцца да твораў, якія не ахоўваюцца аўтарскім правам за даўнасцю гадоў, але з’яўляюцца для нашага чытача цікавымі і актуальнымі.
А.М.: Многія аўтары “Полымя” зацікаўлены ў тым, каб быць перакладзенымі на беларускую мову. З нагоды інтэрнэту... Мы ўсе жывём у сучаснай інфармацыйнай прасторы, часткай якой ён з’яўляецца. І гэтая прастора развіваецца па пэўных законах. Ёсць Твітар са сваім правілам выкарыстоўваць не больш за 140 знакаў. Але ў інтэрнэце ёсць і фармат вялікага тэксту. Па маіх адчуваннях, друкаваны і літаратурны свет наогул цяпер стаў больш цывілізаваным. Я не бачу праблемы пры перадрукоўцы матэрыялу ўзгадніць і паставіць спасылку на крыніцу.
С.Д.: Свае артыкулы для “Жаночага часопіса” я бачыла на розных расійскіх сайтах...
— І якая была ваша рэакцыя?
С.Д.: Я была прыемна здзіўлена. Калі гэта кімсьці перадрукоўваецца, значыць, было камусьці цікава. Але займацца разборкамі ў мяне проста не было часу.
А.Ч.: Мяркую, нават у эпоху інтэрнэту мы можам казаць аб праблеме плагіяту. У нас быў адзін “аўтар”, які проста дасылаў не самыя вядомыя вершы знакамітых паэтаў пад сваім прозвішчам. Гэта бывае вельмі рэдка, але бывае.
— Колькі часу ў сярэднім сёння праходзіць ад паступлення рукапісу ў ваш часопіс да яго публікацыі? Ці ёсць у вас паняцце чаргі?
А.Ч.: Бываюць матэрыялы, якія замаўляе рэдакцыя. Я кажу ў дадзеным выпадку не пра мастацкія тэксты. Натуральна, такі матэрыял не будзе доўга ляжаць, таму што ён замоўлены. Што ж тычыцца паэзіі і прозы, то калі казаць канкрэтна пра “Нёман”, з паэзіяй сітуацыя вельмі складаная. Чыесьці вершы могуць праляжаць у рэдакцыі ад паўтара да трох гадоў. Паколькі дасылаецца іх вельмі шмат, тут ёсць свая чарга. За гэта на нас многія крыўдзяцца.
— За тры гады можна перагарэць і перастаць пісаць вершы...
С.Д.: Чарговасць хоць і існуе, але можа моцна парушацца. Напрыклад, у нас назапасілася фантастыка, і мы збіраем яе ў адзін нумар. У гэтым годзе — у вераснёўскі. І калі хтосьці, нават не ведаючы гэтай інфармацыі, дашле фантастычны твор, то ён, натуральна, патрапіць у гэты нумар. І ўжо праз тры тыдні пасля адпраўкі твора можна без усялякай чаргі атрымаць у рукі часопіс з публікацыяй. Або вось яшчэ свежы прыклад: ужо цалкам сфарміраваўшы жнівеньскі нумар, прысвечаны Дню беларускага пісьменства, мы раптам атрымліваем артыкул, якога яму відавочна не хапала. Зразумела, рука не паднялася адкласці яго на потым.
Ёсць і зваротны прыклад. У нас, мабыць, ужо год ляжыць падборка вершаў Людкі Сільновай, вельмі сугучная з тэмай кнігадрукавання. Але выйдзе яна толькі ў наступным годзе, калі мы запусцім гадавы праект да 500-годдзя беларускага кнігадрукавання. Спецыяльна гэты прынадны кавалачак беражом.
А.М.: Чарга ў літаратурным часопісе — гэта не савецкая чарга на канапу, калі нумарок быў намаляваны на руцэ. На публікацыю матэрыялу ўплываюць тэматычныя, мастацкія фактары, аб’ём тэксту.
— Як часта ў вас узнікаюць канфліктныя сітуацыі з аўтарамі?
А.Ч.: Пастаянна. Мы звыкліся з гэтым. Заўсёды знаходзяцца незадаволеныя. Камусьці не спадабалася, што яму змянілі слова ў тэксце, хай нават і цалкам не падыходзіць па сэнсе. Творчыя людзі лічаць сябе геніямі, якіх правіць нельга. Як ён напісаў, так і павінна быць. Тады які сэнс у існаванні нашых рэдакцый? У нас шмат гадоў працуюць прафесійныя людзі, якія выдатна ведаюць мову. Але даказаць гэта многім аўтарам проста нерэальна. Канфлікт — частка нашай працы.
С.Д.: Я б не называла гэта канфліктам, хутчэй, вызначыла б як ахоўныя механізмы псіхікі “пакрыўджаных” аўтараў, творы якіх “не прынялі”. Адзін з такіх механізмаў — абавязкова паведаміць рэдакцыі, што не прынятыя некалі вершы выпушчаны асобнай кнігай. Хай і за свае грошы, тыражом сто асобнікаў і не заўсёды з дапамогай друкарні. Зачэпленае самалюбства аднаўляецца праз такія вось жэсты.
— Ці ёсць у вашых часопісах такое паняцце, як “тэма нумара”?
С.Д.: У восьмым нумары да Дня беларускага пісьменства мы даём 21 пераклад вядомых маладых аўтараў краін СНД і Еўропы, паказваючы, што літаратурная традыцыя працягваецца.
А.Ч.: Змест “Нёмана”, як правіла, мы суадносім з тым, хто прыедзе на наша свята. Публікуем творы нашых гасцей. Выходзяць і асобныя нумары, прысвечаныя літаратуры той ці іншай краіны. Так, выходзілі часопісы, прысвечаныя Кітаю і Таджыкістану. Пры падтрымцы Пастаяннага Камітэта Саюзнай дзяржавы рэгулярна выходзіць нумар, падрыхтаваны сумесна з расійскім часопісам “Наш современник”. Мы публікуем расійскіх аўтараў, а часопіс Станіслава Куняева — нашых.
— Ці адбылася ў беларускай літаратуры за апошні час змена пакаленняў?
А.М.: Мы пастаянна спрабуем змясціць беларускую літаратуру ў нейкі сферычны вакуум, але яна не існуе асобна ад сусветных працэсаў. Яна частка еўрапейскай і сусветнай літаратуры. Сітуацыя памянялася не столькі ў беларускай, колькі ў сусветнай літаратуры. Літаратар стаў адзіночкай. Ён не хоча аб’ядноўвацца ў групы, больш яскрава праяўляе сваю індывідуальнасць. І менавіта літаратурна-мастацкі часопіс можа выступіць тут як рэсурс, які аб’ядноўвае пакаленне.
С.Д.: Стаўленне да пісьменніцкага арэола і рамяства, безумоўна, перагледжана сённяшняй моладдзю. У гэтых адносінах я параіла б усім прачытаць у восьмым нумары “Маладосці” артыкул Вітаўта Чаропкі пра паэта Анатоля Сыса. Там усе адказы.
А.Ч.: Мы не падзяляем пісьменнікаў на пакаленні. Ёсць выдатныя аўтары сярод моладзі. Але моладзь больш цягнецца да эксперыментаў, не суадносячы гэта з тым, што ўсе эксперыменты ў літаратуры ўжо былі ў 20-я гады мінулага стагоддзя.
— Якую параду вы далі б сёння маладым аўтарам?
А.Ч.: Перад тым як пачаць пісаць, варта прачытаць шмат твораў класічнай літаратуры.
С.Д.: Шукаць сябе і быць сабой. Мы атрымліваем шмат твораў, якія з’яўляюцца кампіляцыяй чужых думак і вобразаў. Часам не ведаеш, куды ад гэтых штампаў падзецца. І калі атрымліваеш нешта сапраўды арыгінальнае, яркае, індывідуальнае, адчуваеш неверагодную радасць.
А.М.: Мне хацелася б, каб аўтары часцей задавалі сабе пытанне: а дзе тут я? І адказвалі на яго самі. Я бачу велізарную колькасць тэкстаў, якія нагадваюць нейкі бясконцы меладраматычны серыял... І аўтар наўмысна дыстанцыруецца ад таго, што адбываецца. У такім выпадку мне заўсёды хочацца спытаць: дзе вам тут баліць? Чаму вы расказваеце менавіта пра гэта? Пра гэта заўсёды трэба думаць.
