Не менее 150 тысяч гектаров: ученые составляют карту первобытных лесов страны

Аб чым шумяць старажытныя кроны

Словазлучэнне «першабытны лес» выклiкае ўстойлiвыя асацыяцыi з прыродай Амазонкi. Непраходныя джунглi, высачэзныя дрэвы, лiяны... Але ў вучоных свае крытэрыi, па якiх той цi iншы лес можна назваць першабытным. I ў Беларусi такiя лясы ёсць. Карэспандэнт «Р» сустрэлася з вучонымi i даведалася, цi шмат такiх лясоў i як карта, якая складаецца, дапаможа экалогii?

Лясiстасць у пасляваенныя гады ў Беларусi складала каля 20 працэнтаў, сёння — удвая больш.

Зялёная памяць

Пошукам першабытных лясоў займаюцца вучоныя Iнстытута эксперыментальнай батанiкi iмя В. Ф. Купрэвiча НАН Беларусi сумесна з Франкфурцкiм заалагiчным таварыствам i грамадскай арганiзацыяй «Ахова птушак Бацькаўшчыны». Па словах загадчыка лабараторыi прадуктыўнасцi i ўстойлiвасцi раслiнных супольнасцей Максiма Ярмохiна, зараз «закiнутыя» лясы шукаюць на Палессi:

— Што такое першабытны лес? Гэта лес, не зменены чалавечай дзейнасцю. Асноўныя яго прыкметы — наяўнасць старых дрэў, як жывых, так i адмерлых, сустракаюцца дрэвы рознага ўзросту — ад 1—2 да 200, 300 i больш гадоў, — некалькi ярусаў дрэў i адсутнiчаюць сляды высечак... Згодна з крытэрыем, да першабытных лясоў адносяць масiвы, дзе не менш за 10 працэнтаў дрэў мае узрост ад 120 гадоў, а ўся раслiннасць — натуральныя насаджэннi.

Вучоныя мяркуюць, што на Палессi першабытных лясоў засталося вельмi мала — не больш за 4 працэнты ад агульнай плошчы.

...У Беларусi iснуе сiстэма асаблiва ахоўных прыродных тэрыторый, дзе пэўныя ўчасткi экасiстэм — лясы, балоты — спрабуюць захоўваць у першапачатковым выглядзе. Адзiн з крытэрыяў — наяўнасць рэдкiх вiдаў жывёл i раслiн, а таксама ўнiкальных раслiнных супольнасцей.

— Раней у нас адсутнiчалi адзiныя падыходы па аднясеннi той цi iншай тэрыторыi да катэгорыi асаблiва ахоўнай. У адным раёне ахоўваецца сасновы лес узростам ад 80 гадоў, а ў другiм — ад 120 гадоў. Таму наспела неабходнасць унiфiкаваць гэтыя нормы, якiя расставяць кропкi над «i» ў пытаннi, што для Беларусi з’яўляецца рэдкiм, — тлумачыць актуальнасць працы Максiм Ярмохiн.

Дзе не ступала нага чалавека

У рамках Канвенцыi аб бiялагiчнай разнастайнасцi шэраг краiн спрабуе захаваць участкi лясоў, якiя цi нiколi не закраналiся гаспадарчай дзейнасцю, цi ўмяшанне чалавека ў iх амаль незаўважнае. Яны найбольш каштоўныя, бо з’яўляюцца эталонам таго, як павiнен выглядаць лес без умяшання чалавека. Акрамя гэтага, яны з’яўляюцца месцамi канцэнтрацыi рэдкiх вiдаў раслiн i жывёл пад пагрозай знiкнення. Наша краiна далучылася да агульнай тэндэнцыi i ўшчыльную занялася даследаваннем патэнцыяльных кандыдатаў на званне «першабытных».

— Яскравым прыкладам першабытных лясоў можа служыць лес Амазонкi, тайга у Комi i Карэлii. А цi ёсць такiя лясы ў нас? — задаецца пытаннем Максiм Ярмохiн. — Хвоя i елка, напрыклад, могуць расцi да 400 гадоў, дуб — яшчэ даўжэй. Пры гэтым узрост рубкi складае 80 гадоў, таму знайсцi рэлiктавыя дрэвы няпроста. У краiне ёсць 3 найбольш верагодныя варыянты першабытных лясоў: сасновыя лясы на верхавых i пераходных балотах, чорнаальховыя лясы на нiзiнных i пераходных балотах, лясы ў поймах рэк. Асноўныя пошукi мы засяродзiлi на забалочаных участках. У многiх лесабалотных экасiстэмах дрэвы невысокiя, 5—7 метраў, але iх узрост — 200—250 гадоў. З гаспадарчага пункту гледжання яны нецiкавыя, таму захавалiся. Большасць з iх знаходзiцца ў Вiцебскай вобласцi i на Палессi. Па нашых папярэднiх даных, плошча першабытных лясоў у беларускай частцы Палесся можа складаць ад 10 000 да 100 000 гектараў.

Падобная праца была праведзена ў краiнах ЕС. Аказалася, каб пабываць у нетрах першароднага лесу, зусiм неабавязкова выпраўляцца ў Сiбiр. Апошнiя зялёныя астраўкi амаль некранутых лясных участкаў захавалiся i ў Фiнляндыi, Швейцарыi, Чэхii. На аснове манiторынгу стану старажытных лясоў, праведзенага мiжнароднай групай, з’явiлася першая ў свеце карта першабытных лясоў Еўропы. Аўтары даследавання падлiчылi, што ў 32 еўрапейскiх краiнах захавалася 262 участкi з першабытнымi лясамi агульнай плошчай менш за 1,5 млн га. Больш за палову гэтых рэлiктавых масiваў знаходзiцца пад пагрозай знiкнення.

Што пакажа карта

Беларусь у параўнаннi з краiнамi ЕС знаходзiцца не на самым апошнiм месцы па наяўнасцi плошчаў, дзе захавалiся першабытныя лясы. I гэта нягледзячы на тое, што рэлiктавыя лясныя масiвы пацярпелi падчас масавага асушэння ў сярэдзiне мiнулага стагоддзя.

Дрэву, на якiм размешчана борць, каля 200 гадоў.

— Найбольш каштоўная экасiстэма першабытных лясоў — Бярэзiнскi бiясферны запаведнiк. Ён быў заснаваны амаль 100 гадоў таму, i амаль увесь гэты час на яго тэрыторыi не вялася гаспадарчая дзейнасць, — пералiчвае Максiм Ярмохiн. — Адзiн з самых цiкавых лясных масiваў знаходзiцца на тэрыторыi рэспублiканскага заказнiка «Стары Жадзен». Гэта балота, размешчанае памiж Нацыянальным паркам «Прыпяцкi» i заказнiкам «Альманскiя балоты». На цяжкадаступных «астравах» сярод балот захавалiся некранутымi экасiстэмы, узрост дрэў у якiх перавышае 300 гадоў. З пойменных лясоў найбольш захавалiся лясныя масiвы, размешчаныя на тэрыторыi Нацыянальнага парку «Прыпяцкi».

Для падлiку плошчы першабытных лясоў вучоныя выкарыстоўваюць планы лесанасаджэнняў, у якiх па кожным участку адлюстраваны ўзрост i пароды дрэў. Даследчыкi выключаюць участкi, размешчаныя ўздоўж дарог, каналаў i населеных пунктаў. Астатнiя тэрыторыi супастаўляюць з гiстарычнымi картамi, а затым выпраўляюцца ў экспедыцыi i непасрэдна на месцы вызначаюць узрост дрэў. Робяць гэта з дапамогай адмысловага ўзроставага свiдра. З яго дапамогай можна палiчыць колькасць гадавых кольцаў у канкрэтнага дрэва. Прааналiзаваўшы сабраныя даныя, на карце адзначаюць межы першабытных лясоў.

Усяго ў Беларусi мяркуецца вылучыць не менш за 150 000 гектараў такiх лясоў. Яны могуць быць не толькi на асаблiва ахоўных прыродных тэрыторыях, але i за iх межамi, дзе спатрэбiцца ўводзiць дадатковыя меры па ахове. За першыя два палявыя сезоны ўжо перадалi пад ахову каля 50 000 гектараў. Сёлета вучоныя працуюць пераважна ў паўднёвых раёнах краiны.

gorbatenko@sb.by