“...Я назву сціпленькую Шклова на карце вобмацкам знайду”

Па хвалях сiвога Дняпра...Хваляваўся сiвы Дняпро. Не толькi вецер бурунiў яго поўныя воды. Вёсельна шпарка iшлi па iх чароды стругаў з воямi. Таму i хваляваўся, што адчуваў хуткi час, калi чырвоным крывавым колерам афарбуецца ягоная плынь.Хвалявалiся i людзi, устрывожана пазiралi з-пад далоняў на паходцаў — рамеснiкi, ратаi, жанкi. Не ведалi, з чым i куды iдуць воi, што нясуць з сабой — абарону цi разор. Шмат разоў было так: наляцяць, парабуюць, зняволяць, а то i крывавую бойню ўчыняць. Добрае, прыдатнае i багатае месца на правым узбярэжжы волата-ракi выбралi на паселiшча людзi, назвалi яго Шкловам. Ды водным шляхам плывуць не толькi гандляры. Iдуць вораг на ворага. Памежжа тут памiж Масковiяй i Лiтвой, якiя нiяк не падзеляцца землямi. А пакутаваць iм, мiрным, здатным да рамёстваў шклаўцам, бо жывуць на шляху сквапнiкаў...

Далёка тыя часiны, калi пачалася гiсторыя невялiкага гарадка, якi сёлета прызначаны быць цэнтрам правядзення чатырнаццатага па лiку нацыянальнага свята — Дня беларускага пiсьменства. Шмат з тае пары, — у гiстарычных сведчаннях Шклоў упершыню ўпамiнаецца ў данясеннi польскага каралеўскага амбасадара Сiгiзмунда Герберштэйна ў 1526 годзе, калi ён пабываў тут па шляху да Масковii, — перацякло вады ў Дняпры. Шмат чаго адбылося i ў гiсторыi. Войны i захопы. Пераходы з уладанняў адных пад уладу другiх. Калi ж здаралiся гады ваеннага за-цiшша, наставаў росквiт. Нездарма ж на гiстарычным гербе горада — бязмен як сведчанне высокаразвiтога гандлю i мiрных намераў шклаў-цоў. Двойчы на год: увесну i летам, — тут па тры тыднi гудзелi, кiшэлi, гаманiлi на розных мовах кiрмашы, гандлёвы абарот якiх даходзiў да 50 мiльёнаў тагачасных рублёў. Велiзарная сума! I тады па эканамiчным развiццi горад лiчыўся сёмым у Вялiкiм княстве Лiтоўскiм, саступаў толькi Вiльнi, Магiлеву, Брэсту, Менску, Полацку...
Як па рацэ, так i па Пецярбургскаму тракту, што пралягаў у якiм дзесятку вёрстаў, дастаўлялiся сюды разынкi, вiнаград, лiмоны i iншая паўднёвых шырот садавiна. Адсюль жа купцы ўвозiлi разнастайныя выдатныя рамесныя вырабы.
Шмат уладароў валодала i кiравала Шкловам — ад славутага гетмана Хадкевiча да царскага мiнiстра шляхоў зносiн графа Апалона Крывашэiна. Бачыла тутэйшая зямля iмператара Пятра I i iмператрыцу Кацярыну II, пакутавала ад шведскiх i французскiх захопнiкаў.
Адмецiны ў мясцовай гiсторыi тут пакiнулi iмператрыцыны фаварыты: найсвятлейшы князь Грыгорый Пацёмкiн i граф Сямён Зорыч, славутыя Гаўрыiл Дзяржавiн i Дзянiс Давыдаў. Вяльможы — у рангу ўладальнiкаў маёнтка. Паэт iнспектаваў “па найвялiкшаму ўказанню” графа Зорыча, на якога паступiў данос аб казнакрадстве i падробе грошай. А зухаваты гусар са сваiм атрадам вызваляў гэтыя мясцiны ў Айчынную вайну 1812 года.
З глыбiнь народнае душы
Але не вяльможы ды саноўнiкi зрабiлi славу гораду. Многiя з iх заслужылi цяперашняга ўспамiну толькi таму, што падтрымлiвалi таленты, дапамагаючы iм развiцца. Хаця рабiлi гэта ў карыслiвых мэтах — каб праславiць сябе цi дагадзiць царскiм асобам. Тыя ж, хто прабiваўся сам, мелi нядоўгi век.
Цяпер вырабы таленавiтых шклоўскiх майстроў аднеслi б да прыкладнога мастацтва. Яшчэ ў сярэдзiне ХVІІ ст. у Маскве сталi вядомымi вырабляльнiкi дэкаратыўнай керамiкi Iгнат Максiмаў з Копысi i шклавец Васiль Мiкулаеў. У 80-я ж гады тут працавалi ўжо 32 рамеснiкi са Шклова: ганчары, краўцы, збройнiкi...
Непераўзыйдзеным майстрам лiчыўся рэзчык па дрэву Клiм Мiхайлаў. Пасля таго як ён зрабiў некалькi iканастасаў у цэрквах, прыгоннага мастака заўважыў расейскi партыярх Нiкан i забраў для таго, каб Мiхайлаў разьбой упрыгожыў Васкрасенскi сабор Нова-Iерусалiмскага манастыра на Iстры. Потым працаваў у Суздалi, Каломне, узначальваў Палату разбярскiх і сталярных спраў Маскоўскага Крамля. Галоўная ж мастацкая заслуга шклоўскага разбяра — створаныя пад яго кiраўнiцтвам групай беларусаў iканастасы трох цэркваў у Iзмайлаве, клiрас i пяцiярусны iканастас Смаленскага сабора Новадзявочага манастыра ў Маскве.
Беларускiм Паганiнi называлi ў Еўропе ў самым пачатку ХІХ ст. i шклоўскага музыку Восiпа Гузiкава. Пражыў ен няшмат — усяго 31 год. Але мастацтвам самавучкi захаплялiся вядомы польскi скрыпач i дырыжор К.Лiпiнскi, выдатны нямецкi пiянiст i кампазiтар Ф.Мендэльсон, якi казаў: “Гэта сапраўдны феномен, выключны музыка, якi стаiць не нiжэй любога вялiкага вiртуоза як па манеры выканання, так i па свайму сталаму майстэрству”. I гэта пры тым, што Восiп Гузiкаў граў не на вядомых усiм iнструментах, а на вынайшаным iм самiм... ксiлафоне. Расiя, Польшча, Германiя, Аўстрыя, Францыя, Галандыя авацыямi сутракалi кожнае выступленне самабытнага майстра-самавучкi. А ён быў так адданы музыцы, што i памёр у час канцэрта.
Ужо ў савецкiя часiны панаваў думкамi шматмiльённай армii кiнагледачоў сцiплы хлопец з невялiчкай шклоўскай вёскi Крывель Петр Алейнiкаў. Нягледзячы на неймаверную папулярнасць пасля здымкаў у фiльмах “Сямёра смелых”, “Камсамольск”, “Трактарысты”, “Вялiкае жыцце” i iншых, ён так i не атрымаў гучных афiцыйных тытулаў. Але быў сапраўды народным артыстам. I нават зараз кожны турыстычны маршрут не мiнае родную вёсачку Пятра Мартынавiча, у якой працуе яго музей.
А ў нашы днi, бадай, не знойдзецца беларуса, якi б не ведаў народнага артыста рэспублiкi кiраўнiка папулярнага ансамбля “Верасы” Васiля Раiнчыка, вядомых нацыянальных паэтаў Яўгена Крупеньку, Анатоля Сербантовiча, празаiка Уладзiмiра Шыцiка. Таленты шклаўчан не губляюцца ў гiстарычнай плынi.
Зорка Зорыча
Гiсторыкi разыходзяцца ў ацэнцы асобы вядомага персанажу “залатога стагоддзя” нечаканага i хутка “спечанага” графа Сямёна Зорыча. Адны лiчаць яго заўзятым куцiлам, лавеласам ды мотам. Iншыя — асветнiкам i мецэнатам, прыхiльнiкам мастацтваў. I дзейнасць графа на Шклоўшчыне дае падставы меркаваць менавiта так. Не падзялiўшы фавор з Пацёмкiным, хоць i абласканы iмператрыцай, Зорыч вымушаны быў пасялiцца ў падараваным яму Шклоўскiм маёнтку. У першы ж год жыцця тут граф пачынае ствараць вучылiшча для збяднелых беларускiх, польскiх i расейскiх дваранскiх дзяцей, якое пасля яго смерцi ў хуткiм часе было пераведзена ў Маскву, дзе на яго базе з’явiўся Маскоўскi кадэцкi корпус. Пры вучылiшчы iснавала багатая бiблiятэка, карцiнная галерэя з палотнаў вядомых замежных майстроў пэндзля. Сярод выкладчыкаў працавала палова выхадцаў з Беларусi. I такiм чынам 472 кадэты, якiх за час iснавання выпусцiла вучылiшча, атрымалi адукацыю, не горшую за тую, якую даваў Пецярбургскi кадэцкi корпус — элiтная па тым часе навучальная ўстанова.
Графу належыць i iнiцыятыва стварэння першага на Беларусi тэатра. Ён быў шматпрофiльным. Тут выступалi спевакi, танцоры, драматычныя акцёры, музыканты, артысты балета. Апошнiя вызначалiся асаблiвым майстэрствам. I трэба зазначыць, што большасць з iх — гэта прыгонныя дзяўчаты, якiя прайшлi балетную школу вядомых еўрапейскiх харэографаў i балетмайстраў. Пастаноўкi ў тэатры Зорыча ажыццяўлялi iтальянцы Баранцiнi, Марыядзiнi, Хорват. Як сведчыў тэатральны крытык С.Тучкоў, “Нiводзiн вядомы музыкант не мог прыехаць з Еўропы ў расійскiя сталiцы, каб не даць некалькi канцэртаў у Зорыча. Ён плацiў iм так шчодра i так добра да iх ставiўся, што многiя жылi ў яго па некалькi месяцаў i ў знак удзячнасцi давалi парады ўласным яго музыкантам”.
Таксама па сведчаннях сучаснiкаў, майстэрствам шклоў-скiя танцоўшчыкi не ўступалi ста-лiчным. Адсюль выйшла некалькi першых артыстычных беларускiх дынастый. У прыватнасці — Азарэвiчавы. Заснавальнiца яе — Пелагея — на сцэне была вядома пад прозвiшчам Жывакiна. Вядомымi танцоўшчыцамi потым сталi яе пляменнiца Кацярына з дочкамi Надзеяй i Марыяй. Як i Кiрыла Скарабагатаў, Яфiм Чуцiкаў i iншыя, яны потым блiскуча выступалi на сцэне Марыiнскага тэатра, куды былi адабраны пасля смерцi мецэната. А рэпертуар шклоўскiх артыстаў быў такi разнастайны i багаты, што прадстаўленне магло доўжыцца трое сутак без перапынку.
Масток праз стагоддзi
У свята беларускага пiсьменства ў Шклове адкрыецца помнiк Сямёну Гаўрылавiчу Зорычу. Ва ўвесь рост на пастаменце паўстане фiгура мецэната. А вакол пастамента на стэлах адлюструецца ўся яго дабрачынная дзейнасць. I гэта будзе не адзiны масток, перакiнуты праз стагоддзi ўдзячнымi нашчадкамi. У беларускiм свяце прымуць удзел артысты цяперашняга Марыiнскага тэатра, якiх у вобразах тагачасных прыгонных танцоўшчыкаў можна будзе бачыць у пастаноўках ля гарадской ратушы. Тут жа жадаючыя змогуць пацiснуць руку самому графу Зорычу, iмператрыцы Кацярыне II, iншым гiстарычным персанажам. I гэта не данiна святочнаму сцэнарыю, а сведчанне таго, што шклаўцы свята захоўваюць культурную, архiтэктурную i гiстарычную спадчыну, якая праз вякi засталася не разбуранай.
Самым масавым месцам адпачынку гараджан па-ранейшаму застаецца дарэвалюцыйны парк, стварэннем якога кiраваў ураджэнец тутэйшых месцаў, селянiн з вёскi Уланава С.Малi-ноўскi. Як i больш стагоддзя назад, працуе папяровая фабрыка “Спартак”. Нават папераробчыя машыны, выпушчаныя яшчэ ў пачатку ХІХ ст., працягваюць служыць вытворчасцi. З вялiкiмi i доўгiмi намаганнямi ўдалося аднавiць гарадскую ратушу — арыгiнальны i вельмi прывабны помнiк архiтэктуры. Зараз у ёй размяшчаецца гiмназiя.
Працуюць у Шклове Спаса-Праабражэнская царква, падмурак якой у канцы ХVІІІ ст. закладваў яшчэ Зорыч. Прымае багамольцаў адноўлены каталiцкi касцёл Пятра i Паўла. Прыведзены ў парадак помнiкi i памятныя мясцiны савецкай эпохi.
I ўсё ж, калi ў старшынi Шклоўскага райвыканкама Валерыя Iванова запыталiся, што, на яго погляд, стане iзюмiнкай свята, нечакана пачулi ў адказ: “Горад!”. I толькi тады, калi прайшлiся па яго вулiцах, зразумелi, што меў на ўвазе кiраўнiк раёна. З “Дажынак”, што адбылiся сем год таму, фарбы не надта пабляклi, але гараджане iх аднавiлi так, што зараз яны цвiтуць усiмi колерамi вясёлкi.
У падрыхтоўцы горада ўдзель-нiчалi лiтаральна ўсе шклаўцы. Прадпрыемствы i ўстановы абнавiлi фасады сваiх будынкаў, прыбралi тэрыторыi, разбiлi кветнiкi i газоны. Будаўнiкi ды камунальнiкi падрамантавалi дарогi, праклалi новыя тратуары. Нават жыхары прыватнага сектара забудовы праявiлi iнiцыятыву — навялi “марафет” на сваiх дворышчах, падправiлi агароджы, пафарбавалi дамы. Шклоў, нiбы моднiца, што прыдзiрлiва сочыць за сваёй знешнасцю, збiраецца на баль. А таму наводзiць касметыку, прымярае святочнае адзенне.
Гасцей чакаецца шмат. I хоць гараджанам не ўпершыню прымаць самыя шырокiя форумы, губляць марку яны не жадаюць i на самацёк нiчога не пускаюць. Рыхтуюцца самыя шырокiя i багатыя гандлёвыя рады, дзе пакажуць i прададуць прадукцыю не толькi ўсе выдавецтвы Беларусi, але i iх калегi з блiзкага замежжа. Як некалi ў далёкiя часы, шматгалоссем будзе шумець кiрмаш, будуць зазываць набыць iх вырабы рамеснiкi ды народныя майстры: вышывальшчыцы, саломапляцельшчыцы, ганчары, бондары, рэзчыкi па дрэву.
Знойдзецца на iм i чарка, i шкварка. Не ўтрымаюцца ад таго, каб не пайсцi ў скокi пад мелодыi народных музыкаў многiя ўдзельнiкi свята. I нiчога дзiўнага ў гэтым няма — на тое яно i свята.
— Акрамя народнай мастацкай творчасцi, — распавядае намеснiк старшынi райвыканкама Мiкалай Чапялiнскi, — на Днi беларускага пiсьменства будзе гучаць музыка ў выкананнi лепшых беларускiх артыстаў эстрады, выканаўцаў на народных iнструментах i народных мелодый.
Умеюць на Шклоўшчыне працаваць, што даказвае i сёлетнi сельскагаспадарчы год. Умеюць i адпачываць, i весялiцца. Так што той, хто завiтае на свята, не пашкадуе.

Заметили ошибку? Пожалуйста, выделите её и нажмите Ctrl+Enter