Белорусские критики рассказали о своих отношениях с писателями

В номере «СБ» за 31 августа опубликованы результаты опроса известных белорусских писателей о том, как складываются их отношения с критиками. Претензий было много: рецензии неинтересные, необъективные, надуманные, а то их вообще нет — и это хуже всего. Сегодня мы обратились к критикам, теперь и сейчас отзывающимся на новинки белорусского литературного процесса. В опросе приняли участие Иван САВЕРЧЕНКО, директор Института литературоведения им. Янки Купалы НАН Беларуси, Анжела МЕЛЬНИКОВА, доцент кафедры белорусской литературы ГГУ им. Ф.Скорины, Ирина ШЕВЛЯКОВА, начальник управления научно–методического сопровождения образовательного процесса научно–методического учреждения «Национальный институт образования», Анна КИСЛИЦЫНА, сотрудник Центра исследований белорусской культуры, языка и литературы НАН Беларуси, Наста ГРИЩУК, заведующая отделом критики газеты «Лiтаратура i мастацтва», Марина ВЕСЕЛУХА, редактор отдела культуры газеты «Звязда», Оксана БЕЗЛЕПКИНА, преподаватель белорусской литературы в Институте журналистики БГУ, критики Денис МАРТИНОВИЧ и Анна ЯНКУТА.

А.Кислицына: Обычно о хорошей книге узнаешь еще до ее выхода — либо редактор расскажет, либо сам автор где–то опубликует отрывок, либо его друзья поделятся впечатлением... Ведь на самом деле у нас выходит не так много современной литературы на белорусском языке, так что все на виду. В критике — как в любви: надо, чтобы тебя зацепило.

И.Шевлякова: Крытэрыем выбару можа быць праблемна–тэматычная, стылявая прэцэдэнтнасць твораў альбо, наадварот, iх узорнасць. Дэбютны характар выдання — цi яго этапнае, «вехавае» значэнне для творчасцi пэўнага аўтара. Прыналежнасць да класiкi жанру — альбо выразная арыентаванасць на жанравы эксперымент i г.д. Ёсць сэнс пiсаць пра кнiгу, якая ўтрымлiвае нагоду для крытычнага асэнсавання; не мае сэнсу трацiць час на вiдавочна графаманскiя выпадкi (нават з самымi высакароднымi мэтамi).

Н.Грищук: Для таго каб выбiраць, патрэбна дастатковая колькасць новых кнiг, прычым годных. Таму ў вынiку выбiраць не даводзiцца: як свята сустракаеш кожную новую добрую кнiгу. Як прыемную нечаканасць — кожную чытэльную.

М.Веселуха: Пiшу перадусiм пра кнiгi, якiя мне самой падабаюцца. Таксама пра выданнi, што становяцца значнымi падзеямi для беларускай лiтаратуры. Напрыклад, выходзiць пераклад старажытнага эпасу, зборнiк актуальнага замежнага аўтара, тэкст маладога пiсьменнiка, свежы i нечаканы для нашай лiтаратуры, або аўтар, якi раней быў у лiку «сярэднячку», раптам здзяйсняе прарыў i выдае раман, варты прэмii.

Д.Мартинович: Часам — гэта заданне галоўнага рэдактара. Напрыклад, газета «Лiтаратура i мастацтва», дзе я працаваў тры гады, iмкнулася не прапускаць асноўныя кнiжныя навiнкi. Iншым разам — уласная iнiцыятыва. Паколькi я люблю гiстарычныя раманы, чытаць i пiсаць на iх рэцэнзii — адно задавальненне. У «ЛiМе» здаўна iснавала традыцыя: рабiць агляды твораў, змешчаных у лiтаратурных часопiсах. Цiхан Чарнякевiч, тагачасны рэдактар аддзела крытыкi «ЛiМа», прапанаваў, каб тры крытыкi па чарзе бралi часопiсы «Полымя», «Маладосць» i «Нёман» i аналiзавалi адзiн з твораў, змешчаных там.

И.Саверченко: Пишу, как правило, о тех книгах и авторах, которые произвели сильное впечатление на меня. Обычно я долго исследую произведения писателя, постепенно вхожу в его творческую лабораторию, изучаю эволюцию, манеру, стиль. Приступаю к написанию отзыва на книгу или очерка о творчестве автора после того, как определюсь с его вкладом в словесность, когда имею четкое представление о его художественной стратегии и творческом методе.

А.Мельникова: Ёсць аўтары, творы якiх чакаеш, але выказацца не атрымлiваецца: не мой аўтар. У мяне стаўленне да пiсьменнiка з пiетэтам: «Как умеют эти руки эти звуки извлекать?!» Таму лiчу, што нейкiя заўвагi лепш выказаць прыватна. Пiсаць рэцэнзii (нават адмоўныя) на графаманскiя творы не бачу патрэбы.

А.Янкута: Стараюся адсочваць выхад перакладных выданняў. Сачу за пэўнымi серыямi, за творчасцю асобных аўтараў.

О.Безлепкина: Звычайна я пiшу рэцэнзiю, калi мне ёсць што сказаць пра кнiгу (сама яна можа падабацца цi не — неiстотна). Калi пiшаш рэцэнзiю на харошыя кнiгi, то сам узрастаеш як крытык i як чалавек, у мяне так было з рэцэнзiямi на творы Алены Брава, Андрэя Федарэнкi, Вiктара Карамазава, Людмiлы Рублеўскай. Калi я год вяла калонку крытыкi ў «Звяздзе», то бывалi выпадкi, калi мне для рэцэнзiй перадавалi стос кнiг — на выбар.

А.Кислицына: Не пишу, если нет желания... Литературная критика не может обеспечить реальный доход, а ради двух копеек нет смысла врать и рисковать своим авторитетом... Кроме того, читатели всегда чувствуют твои настоящие эмоции, твою страсть, заинтересованность, даже если в тексте ты стремишься быть аналитиком с холодным разумом.

И.Шевлякова: Так, некалькi разоў. Кожны раз пераконвала сябе, што гэта непазбежныя выдаткi працы штатнага супрацоўнiка перыядычнага выдання. Аўтатрэнiнг, праўда, не быў паспяховым. Аднак i ў гэтых выпадках старалася знайсцi такi «пункт агляду», каб для сябе ўбачыць кнiгу ў цiкавым ракурсе. Працаваць у аддзеле крытыкi любога выдання варта з цвярозым усведамленнем таго, што службовыя абавязкi ўключаюць функцыю «раба лямпы», i намеры рэдакцыi i прыхiльнасцi крытыка часта не супадаюць.

Н.Грищук: Як выходзiла з сiтуацыi? Проста пiсала. У гэтым выпадку ад рэцэнзii пераходзiш да пашыранай анатацыi, такой сабе апiсальнасцi. Бо калi адкiнуць дзiцячыя гульнi i рэверансы ды пачаць усур’ёз разглядаць такi «нежаданы» (а значыць, слабы) твор, хутка зразумееш, што там i казаць няма пра што.

М.Веселуха: Так, час ад часу здараецца. У такiм выпадку засяроджваюся на думцы, што калi мне гэты аўтар цi кнiга не падабаецца, гэта зусiм не значыць, што яна не мае патэнцыйнага чытача. Таму стараюся абсалютна нейтральна распавядаць пра выданне, звяртаць увагу хутчэй на аб’ектыўныя рэчы, чым на мае суб’ектыўныя ўражаннi.

Д.Мартинович: Натуральна, даводзiлася. У адных выпадках пiсаў тое, што думаю. У другiх «выключаў» у сабе крытыка i «ўключаў» журналiста. Даваў iнфармацыю без уласных ацэнак. Але iмкнуўся ўсё–такi паказаць сваё стаўленне да гэтай асобы — або праз загаловак, або праз факт у бiяграфii. Напрыклад, адна з нашых бiблiятэк ладзiла сустрэчу з расiйскiм графаманам. Я наўмысна адзначыў, што ён атрымаў некалькi дзясяткаў лiтаратурных прэмiй. Дасведчаным людзям было зразумела з кантэксту, што пра творчыя здабыткi казаць не выпадае.

И.Саверченко: Припоминаю две ситуации. Ко мне обратилось российское издательство высказаться о творчестве автора, романы которого они издали. Я не собирался о нем писать, но после знакомства с произведениями не смог удержаться и подготовил большую статью о творчестве Александра Потемкина. Другой автор, который считает свое сочинение гениальным, передал его мне для ознакомления, настаивая высказаться безотлагательно. Я потратил несколько выходных, но, кроме разочарования, ничего не приобрел. Занимаясь историческими подтасовками, автор откровенно восхвалял... гауляйтера Вильгельма Кубе. Для меня это неприемлемо, поэтому я воздержался от комментариев.

А.Мельникова: Не здаралася. Прапановы такiя былi, але я iх проста iгнаравала.

А.Янкута: З аднаго боку, я стараюся пiсаць пра тыя кнiгi, якiя мне цiкавыя. З iншага боку, часам мне штосьцi ў кнiзе не падабаецца, i я хачу напiсаць менавiта пра гэта.

О.Безлепкина: Мне цяжка пiсаць рэцэнзiю, калi не паважаю аўтара (а сучасная iнфармацыйная прастора дазваляе хутка даведацца пра нейкiя прыватныя моманты). Я цудоўна ведаю, што трэба размяжоўваць асобу аўтара i творчасць, але не заўжды атрымлiваецца. Тады пiшацца тэкст, у якiм мiж радкоў чытаецца сапраўднае стаўленне.

А.Кислицына: Писатели относятся к своим произведениям, как к собственным детям. Поэтому любое критическое суждение о них считают оскорблением с переходом на личность. Достаточно написать: «Не все писатели одинаково талантливы...», как тут же найдется десяток литераторов, которые решат, что это ты сказала именно о них! И летят письма во все возможные государственные учреждения... К слову сказать, чем талантливее писатель, тем меньше он обращает внимания на то, что говорит о нем критика... Ведь критика создается не для писателей, а для читателей!

И.Шевлякова: Два выпадкi за дваццаць два гады (верагодна, iх было больш, але непасрэдна я сутыкалася з двума). Адзiн — з нагоды майго нiбыта неапраўдана стрыманага стаўлення да рамана вядомага празаiка. Другi — з прычыны майго нiбыта недастатковага захаплення паэзiяй вядомага лiтаратуразнаўцы. Абодва аўтары выказалi сваю незадаволенасць па тэлефоне — энергiчна, эмацыйна, але ў межах лiтаратурнай нормы.

Н.Грищук: Чытачка кiнулася хаяць мой тэкст, бо я недастаткова ўзлюбiла яе кумiра. То–бок, грэх у тым, што прагадала з жанрам: дала рэцэнзiю, а мусiла — оду.

М.Веселуха: Не, такога не было. Часцей дзякуюць за водгукi, здзiўляюцца, што я знаходжу ў тэкстах нейкiя сэнсы, пра якiя аўтары самi i не думалi.

Д.Мартинович: Мелi месца некалькi выпадкаў, калi пiсьменнiкi абуралiся маiмi рэцэнзiямi i пiсалi гнеўныя лiсты ў «ЛiМ». Празаiк, да рамана якога ў мяне было некалькi заўваг, цi не год паглядаў на мяне ваўком, калi мы сустракалiся ў лiмаўскiх калiдорах. За ўсе гады мне падзякавала за адмоўную рэцэнзiю толькi адна пiсьменнiца — Надзея Статкевiч, чый раман «Папялiшча» быў апублiкаваны ў «Маладосцi». Чамусьцi ўпэўнены: калi яна возьмецца за другую рэдакцыю свайго твора, усё ў яе атрымаецца.

И.Саверченко: Авторы с благодарностью воспринимали мои отзывы и рассуждения об их творчестве. Надеюсь, так будет и впредь. Наши талантливые авторы не избалованы вниманием критиков и литературоведов. Иногда я чувствую, что следовало бы более детально рассказать о писателе, особенно когда появляются его новые книги. Я счастлив, что при жизни нашего замечательного прозаика Алеся Савицкого смог написать статьи о его творчестве.

А.Мельникова: Паколькi пiсала рэцэнзii толькi на тыя кнiгi, якiя спадабалiся, адпаведна, рэцэнзii былi станоўчымi, крыўды з боку аўтараў не было.

А.Янкута: Адкрыта нiхто не палемiзаваў са мной i забiць не пагражаў.

О.Безлепкина: Былi выпадкi, калi чалавек пераставаў вiтацца. Аднойчы сябар даў пачытаць твор да публiкацыi, а потым, атрымаўшы заўвагi, год не размаўляў са мной. А ў мiнулым годзе чытала (зноў жа да публiкацыi) кнiгу аўтара, якi, сустрэўшы неяк майго мужа, спачувальна спытаў: «Як ты з ёй жывеш?» Цяпер гэта наш любiмы сямейны жарт. Здарылася, што я напiсала рэцэнзiю на кнiгу, як пасля высветлiлася, зяця суседкi маёй цёткi, i, разумееце, у норме я не павiнна была даведацца, што ў нас ёсць такая пакручастая сувязь.

А.Кислицына: Не устаю повторять, что определить степень таланта писателя можно по косвенным признакам... По тому, кто написал предисловие к книге... По выбору редактора... И, конечно, по отношению к критике. Однажды я написала довольно едкую рецензию на книгу Анатоля Козлова. Но на деловом уровне его отношение ко мне совершенно не изменилось — мое имя продолжало появляться в газете «ЛiМ», которую он тогда возглавлял. И я подумала, что, возможно, не права... Потому что его великодушие свидетельствовало о нем как о человеке с большим творческим потенциалом. Я оценила его выдержку и дала себе слово читать все книги Козлова. Верю, однажды он напишет книгу, которую с чистым сердцем смогу рекомендовать читателям...

И.Шевлякова: Так, у лепшы бок. Магчыма, справа ў прафесiйным шанцунку: аўтары, пра творчасць якiх мне даводзiлася пiсаць у розныя гады, не проста апраўдваюць мае дэбютныя прадчуваннi, але iх пераўзыходзяць. Гэтак адбываецца з творамi С.Дубаўца, А.Федарэнкi, А.Брава, Ю.Станкевiча, Л.Галубовiча, Л.Дранько–Майсюка, П.Васючэнкi, А.Бахарэвiча, В.Жыбуля, В.Бурлак, М.Андрасюка, Л.Рублеўскай, У.Сцяпана, iншых.

Н.Грищук: Аднойчы такое было — меркаванне змянiлася да лепшага. А ўвогуле ўсякi новы твор раскрываю неахвотна: я лiтаратурны песiмiст i чакаю горшага.

М.Веселуха: Я пiшу не пра аўтараў, а пра кнiгi. Здараецца, што адну кнiгу пэўнага аўтара я гатовая бясконца хвалiць, а iншую хочацца проста выкiнуць у сметнiцу. Але гэта не ўплывае на ўспрыманне наступнай яго кнiгi. Для мяне таксама не важная i асоба аўтара (у iдэальным варыянце лепш увогуле не ведаць, хто ён, але ў нашай вузкай лiтаратурнай прасторы так не атрымлiваецца). Калi чалавек пiша добрыя творы, яму можна дараваць многае. Мяне раздражняюць меркаваннi, маўляў, гэты пiсьменнiк алкаголiк, распуснiк цi алiменты сям’i не плацiць — значыць i лiтаратар з яго анiякi.

Д.Мартинович: Даводзiлася. Пасля прачытання новых кнiг, прагляду спектакля або фiльму планка патрабаванняў уздымаецца вышэй. У пэўны момант разумееш, што выдаў аўтару празмерныя камплiменты.

И.Саверченко: Поскольку я долго и тщательно готовлю мои публикации, иногда это занимает несколько месяцев и даже лет, то сожалеть о сказанном мне, к счастью, не приходилось. Если вижу недоработки, подсказываю автору, как правило, в устном порядке, чтобы не обидеть, не навредить.

А.Мельникова: Не даводзiлася. Хутчэй аўтар раскрываўся новымi гранямi.

А.Янкута: Я пiшу рэцэнзii не пра аўтара, а пра кнiгу, i звычайна маё меркаванне не мяняецца. Затое аўтар можа напiсаць нешта лепшае цi нешта горшае. Таму здаралася так, што мая рэцэнзiя на адну кнiгу пiсьменнiка была станоўчая, а на другую — больш крытычная.

О.Безлепкина: Мянялася стаўленне да самой рэцэнзii. Крытычны тэкст выглядае больш павярхоўным i таму марнатраўным на фоне навуковага артыкула. Не толькi пiсьменнiкам хочацца пiсаць для вечнасцi.

А.Кислицына: Когда–то Гаспаров назвал литературную критику «царской дорогой» в литературу, имея в виду то, что именно критик устанавливает литературные репутации. Однако сегодня у критики всего лишь «совещательный голос». Пиарщики, специалисты сетевого маркетинга, журналисты — вот кто сегодня делает писателей известными... У белорусской критики же элементарно нет своей площадки — места, куда бы можно было зайти в поисках информации о новых книгах.

И.Шевлякова: Якасная лiтаратурная крытыка аналiзуе i ацэньвае бягучы лiтаратурны працэс не ў катэгорыях ускрыкаў ды ўсхлiпаў, але праз зварот да прафесiйнага iнструментарыя. Тады яна i ўплывае на якасць лiтаратурнага працэсу.

Н.Грищук: «42» (ответ суперкомпьютера на «главный вопрос Вселенной» в книге Дугласа Адамса. — Л.Р.).

М.Веселуха: Сэнс — у арганiзацыi сустрэчы кнiгi i патэнцыйнага чытача. Мне часам кажуць: вось пабачыў тваю рэцэнзiю, набыў кнiгу i з задавальненнем чытаю.

Д.Мартинович: Лягчэй патлумачыць праз параўнанне з лiтаратурнай журналiстыкай i лiтаратуразнаўствам. Лiтжурналiстыка канстатуе мастацкую з’яву i дае ёй чытацкую, эмацыйную ацэнку. Лiтаратуразнаўства разглядае гэтую з’яву на тэарэтычным узроўнi. Крытыка павiнна прытрымлiвацца прынцыпу «залатой сярэдзiны». Узяць ад навукi элемент абагульнення i выказаць уласную ацэнку твора, патлумачыць яго моцныя i слабыя моманты. З журналiсцкага арсенала выкарыстаць прастату i натуральнасць выкладання, каб мог зразумець не толькi навуковец. На жаль, уплыў лiтаратурнай крытыкi мiнiмальны. Калi ён увогуле iснуе.

И.Саверченко: Оценка творчества, рецензии и критические статьи помогают писателям совершенствовать качество художественного продукта. Очень важно, что их используют преподаватели в своей педагогической практике.

А.Мельникова: Вылучыць сапраўды годныя творы, прарэкламаваць iх, падтрымаць аўтара маральна. Мэтавая аўдыторыя крытыкi сёння, на жаль, досыць вузкая. Ад крытычных выступаў калег чакаю раскрыцця нейкiх граняў твора, каб зацiкавiць студэнтаў. Мне важная ацэнка твораў Л.Галубовiчам, Г.Кiслiцынай, Ц.Чарнякевiчам, I.Шаўляковай. Да намаганняў некаторых крытыкаў штучна «раздзьмуць» вартасць нейкага пiсьменнiка стаўлюся з гумарам.

А.Янкута: Дапамагчы чытачам арыентавацца ў кнiгах, а выдавецтвам — прасоўваць новыя выданнi.

О.Безлепкина: Рэцэнзiя пiшацца на гатовую кнiгу, а наступныя кнiгi таго самага аўтара выходзяць не так часта, i сутнасна паўплываць на аўтара i яго творчасць досыць цяжка. I крытыка дрэйфуе ў бок рэкламы.

rubleuskaja@sb.by

Советская Белоруссия № 175 (25057). Вторник, 13 сентября 2016